ସୁରଙ୍ଗୀ କାବ୍ୟ

ଶ୍ରୀ ଚିନ୍ତାମଣି ମହାନ୍ତି

ପ୍ରଥମ ସର୍ଗ

-ନଟବାଣୀ-

୧- ଉତ୍ତର ଦିଗ ।

୨- ନୃସିଂହରାଜ ନାମକ ସୁରଙ୍ଗୀର ଜନୈକ ରାଜାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏହି ଶିବଲିଙ୍ଗ ସ୍କୃତିଷ୍ଠିତ

୧- କନିଅର ।

୨- ସପ୍ତଫେଣୀ ।

୩- ଛଞ୍ଚାଣମାନେ ପଥିକ କେଉଟମାନଙ୍କ ଭାରରୁ ଶୁଖୁଆ

ନେଇଯାଇ ପର୍ବତରେ ବସି ଖାଆନ୍ତି । ଏଣୁ ପର୍ବତର ନାମ

ଶୁଖୁଆଖାଇ ହୋଇଅଛି ।

୧- ପ୍ରଚଳିତ କାମ ସୀତାଦେଈ ଚାଞ୍ଚଡ଼ା । ଏଠାରେ ରାଜପରିବାରମାନଙ୍କର ବାର୍ଷିକ ଭୋଜି ହୁଏ ।

୩- ତାଳଚୂଡ଼ି ସୁରଙ୍ଗୀର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ପର୍ବତ । ପୁରାକାଳରେ ଏହି ପର୍ବତରୁ ସଙ୍ଗୀତ ତାଳ ଶବ୍ଦ ଶୁଣାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାର ନାମ ତାଳଗୌଡ଼ି ହୋଇଥିଲା; ସଂପ୍ରତି ଅପବ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇ ‘‘ତାଳଚୂଡ଼ି’’ ହୋଇଅଛି । ଏ ପର୍ବତରେ କୃଷ୍ଣାଭ୍ର ଖଣି ଅଛି ।

୨- ଅଶୋକବୃକ୍ଷ ।୩- କଦମ୍ବଗଛ ।୪- ଆମ୍ବଡ଼ାଗଛ ।୫- ହିଞ୍ଜଳ ଗଛ ।୬- ଝାଉଁ ଗଛ ।୭- ନାଗେଶ୍ୱର ଗଛ ।୮ ସୁନାରୀଗଛ ।୯- ଖଇରଗଛ ।୧୦- କ୍ଷୀରକୋଳି ଗଛ ।

୧- କଞ୍ଚନ ଗଛ । ୨- ଅର୍ଜୁନଗଛ ।୩- ବରକୋଳି ଗଛ ।

୪- ବଟବୃକ୍ଷ ।୫- କେଉଠଗଛ । ୬- ଶାଖାହୀନ ।

୯-ଉଦଉଦଳିଆ । ୧୦- ପକ୍ଷୀ ଶିକାର । ୧୧- ଛଞ୍ଚାଣ ପକ୍ଷୀ ।

୧୩- ରାଜ ନୀଳାଦ୍ରି ହରିଚନ୍ଦନ ଏହି ଝର ଉପରେ ପଞ୍ଚ ଦେବାଳୟ ନିର୍ମାଣ କରାଇ ତହିଁରେ କୃଷ୍ଣବିହାରୀ ଦେବଙ୍କୁ ସ୍ଥାପନ କରିବାର ଅଭିଳାଷ କରିଥିଲେ । ମାତ୍ର ରାଜାଙ୍କର ଆକସ୍ମିକ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିବାରୁ ଉକ୍ତ ପଞ୍ଚ ଦେବାଳୟ ଅର୍ଦ୍ଧ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଭାବରେ ଅବଧି ରହିଅଛି ।

୧- ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ରାଜା ନୀଳାଦ୍ରି ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦେବଙ୍କ ଏହା ସୌଖୀନ ଭୂମି ଥିଲା ।

୨- କୀରିକିଚ ବା କଣ୍ଟାକୁସୁମ ।

୩- ନାସଦାନି ଗଛ । ଏହାର ପତ୍ର ବକ୍ର ଚୂଡ଼ାକୃତି ।

୪- ସ୍ନେହରେ ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ସର୍ଗ

-ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ-

ଅତସୀ-ନୀଳିମା-            ନିନ୍ଦୀ ନୀଳଶୈଳ

ଦକ୍ଷିଣେ କଇଁଫୁଲିଆ ୧

ବଜ୍ର-ଦୃଢ଼ ଲୌହ-            ପ୍ରାଚୀର ପରାଏ

ହୋଇଅଛି ସଦା ଠିଆ ।

୧-ସ୍ୱନାମପ୍ରସିଦ୍ଧ ପର୍ବତ । ଏହି ପର୍ବତ ଶିଖରେ ‘‘କଇଁଫୁଲିଆ’’ ନାମରେ

ଗୋଟିଏ ସର ବିଦ୍ୟମାନ ।

ବିଶାଳ ନିବିଡ଼            ଅରଣ୍ୟ-ସଙ୍କୁଳ

ଭୀଷଣ ବିବିକ୍ତ ସ୍ଥଳ,

ସୁଖେ ତହିଁ ନିଦ୍ରା            ଭୁଞ୍ଜେ ପଶୁ-କ୍ଷତ୍ରି

ମହାବଳୀ ମହାବଳ ।

ଅଚଳର ନାସା            କର୍ଣ୍ଣ ରନ୍ଧ୍ର ସମ

ବିରାଜେ ବିସ୍ତର ଦଲୀ,

ଶିରା ଉପଶିରା            ପ୍ରାୟ ଝରସଂଖ୍ୟା

ନୋହିବ ସହଜେ କଳି ।

ସେ ଗିରିଶିଖରେ            କାନନ-ବେଷ୍ଟିତ

ବିରାଜିତ କ୍ଷୁଦ୍ର ସର,

କୌରବ କୁସୁମେ            ତାରକିତ ହୋଇ

ଗ୍ରୀଷ୍ମେ ଦିଶେ ଚାରୁତର ।

ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ସ୍ୱରେ            ଭ୍ରମଇ ଭ୍ରମର

ଇଡ଼ି ବୁଲେ ପ୍ରଜାପତି,

କରୁଛନ୍ତି କି ସେ            ସୁମନ-ସୁନ୍ଦରୀ

ମୁଖପାଶେ ପ୍ରେମାଳତି ।

ତୀର-ତରୁଶାଖେ            ବିବିଧ ବିହଙ୍ଗେ

ରତ ଥାନ୍ତି କୋଳାହଳେ,

ଥରେ ଥରେ ଝାମ୍ପି            ମାଛରଙ୍କା ମାଛ

ଘେନିଯାଏ ବୁଡ଼ି ଜଳେ ।

ସର-ମହୁରିଆ            ଚିଲ ଚକି ମାରି

ଉଡ଼ି ବୁଲେ ଘୂରି ଘୂରି,

ଦଣ୍ଡକେ ଘଡ଼ିକେ            କେବେ କେବେ ଥରେ

ବଜାଇ କଣ୍ଠ-ମହୁରୀ ।

ବାଚାଳ ନିର୍ବୋଧ            ସଭା ମଧ୍ୟେ ଥାଇ

ମିତଭାଷୀ ଜନ ଯଥା,

କେବେ କେବେ ଥରେ            ଥରେ କହିଦିଏ

ପଦେ ପଦେ ସାର କଥା ।

କୁଣ୍ଡ ଚଉପାଶେ            ଶ୍ୟାମାୟିତ ଦିଶେ

ବହୁବିଧ ତରୁଲତା,

ଉପକାରୀ ବୋଲି            ସରଃ ଶିରେ ଅବା

ଧରିଛନ୍ତି ପତ୍ର-ଛତା ।

କାହିଁ ପତ୍ରଶୂନ୍ୟା            ପୁଷ୍ପିତା ପଳାଶ-

ଲତା ଛନ୍ଦିଛି ତମାଳେ

ଜଡ଼ିଛି କି ଆହା            ରଙ୍ଗ ସୌଦାମିନୀ

ଘନ-ନୀଳ ଖତମାଳେ ।

କାହିଁ ଅବା ଉଭା            ପାରିଭଦ୍ର ଧରି

ସୁରଙ୍ଗ ଫୁଲସ୍ତବକେ,

ବାନ୍ଧିଦେଇଛି କି            ପାଟଶାଟୀ ମଧୁ

ଆଦରେ ତାହା ମସ୍ତକେ ।

କାହିଁ ବା ପଥିକ            ବାନ୍ଧବୀ ଶିଆଳୀ ୨

ମାଡ଼ିଛି ବୃକ୍ଷ ଗହଳେ,

ଖଲି ୩ ପାଇଁ ତହୁଁ            ସଂଗ୍ରହନ୍ତି ପତ୍ର

ବନ୍ୟ ବାମା ଦଳେ ଦଳେ ।

୨- ଲତାବିଶେଷ । ଏହାକୁ କାଟିଦେଲେ ନିର୍ମଳ ଜଳ ନିର୍ଗ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ଜଳ ଅଭାବରେ ପର୍ବତାରୋହୀ ଲୋକମାନେ ଏହି ଜଳ ପାନ କରି ତୃଷା ନିବାରର କରନ୍ତି । ୩- ଶଳାକା ସ୍ୟୁତ ଶିଆଳୀ ପତ୍ର ।

ମଧ୍ୟାହ୍ନେ ପର୍ବତ-            ନିବାସୀ ପଶୁଏ

ପିଅନ୍ତି ସଲିଳ ତହିଁ,

ଆବର ନିଭୃତ            ଗିରିଖୋଲବାସୀ

ଅଜଗରୋପମ ଅହି ।

ତୀକ୍ଷ୍ମଶଟ ଭୀମ-            ଦଶନ ବରାହେ

କରି ଘୋର ଘୋଣା ଘୋଷ,

ଜଳ ପିଇ ସାରି            ସରତୀର ଦନ୍ତେ

ବିଦାରନ୍ତି ବହି ରୋଷ ।

ଗଲେ ସେ ସକଳେ            ଆସନ୍ତି ତଦନ୍ତେ

ମୃଗ ଏକ ପରେ ଏକ,

ଥରେ ଥରେ ଚାହିଁ            ଦେଉଥାନ୍ତି ତ୍ରାସେ

ପଛ ଆଡ଼େ ଭାଙ୍ଗି ବେକ ।

ପୃଥିବୀରୁ ବହୁ            ଦୂରେ ଥାଇ ସୁଦ୍ଧା

ଲଭି ନାହି ଶାନ୍ତି ସର,

ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କର            ତୀବ୍ର କୋଳାହଳେ

ସତତ ଥାଏ ମୁଖର ।

ସତ୍ୟ ସନାତନ            ଶାନ୍ତି-ନିକେତନ

ହରିପଦ ବିନା କାହିଁ,

ବିଶୁଦ୍ଧ ଶାନ୍ତିର            ସୁଧା ସ୍ନିଗ୍‌ଧଧାରା

ତିନି ଭୁବନରେ ନାହିଁ ।

ଅଚଳ ଚରଣ            ଭେଦି ନିଃସ୍ରବଇ

ଭାଲୁପାଣି ନାମେ ଝର,

ଭାଲୁଦଳେ ତହିଁ            ରାଜତ୍ୱ ବିସ୍ତାର

କରିଥାନ୍ତି ନିରନ୍ତର ।

ନୀରନ୍ଧ୍ର ବର୍ବୁର            କାନନ ମଧ୍ୟରୁ

ବହିଆସେ ନିର୍ଝରିଣୀ,

ସଲିଳ ତାହାର            କାଚଧାର ସ୍ୱଚ୍ଛ

ଶୀତଳ କରିବା ଜିଣି ।

କଇଁଫୁଲିଆର            କର ଧରି ଉଭା

ଟାଙ୍ଗଣୀବେଣ୍ଟା ପର୍ବତ ୧

ପ୍ରିୟ ବନ୍ଧୁ ବୋଲି            ପରସ୍ପରେ କି ସେ

କର-ବିମର୍ଦ୍ଦନେ ରତ ।

୧- ଏହି ପର୍ବତରେ ଅନେକ ଟାଙ୍ଗନୀ ଗଛ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ।

ସେ ଅଚଳଚୂଳେ            ଆରୋହି ଚାହିଁଲେ

ଦୂରୁ ଦିଶେ ଦାରୁବଟା,

ରହିଛି କି ଗିରି-            ପଦେ ବିସ୍ଫୋରିତ

ସୂଚିକ୍କଣ କଳାପଟା ।

ବଟା ହେଉଥିଲା            ପୂର୍ବେ ତହିଁ ଦାରୁ ୨

ସମର କାଳେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନେ,

ସାଧାରଣ ସଭା            ରୂପେ ସେ ଖଟୁଛି

ଏବେ ବନ୍ୟ ପଶୁଗଣେ ।

୨-ବାରୁଦ

ବିସ୍ମୃତିରେ ବହୁ            ଇତିହାସ ସେହୁ

ରଖିଛି କରି ଗୋପନ,

ତା ଦର୍ଶନେ ମନ            କାଳ ପ୍ରତିଲୋମେ

କରେ ଖରେ ସନ୍ତରଣ ।

ଦେଖିଲାଣି ସେହୁ            କାଳ-ସମୁଦ୍ରର

ଭଙ୍ଗୁର ବହୁ ତରଙ୍ଗ,

ତେତିକି ଦେଖୁଛି            କାଳ ତାର ଯେତେ

ଚର୍ବଣ କରୁଛି ଅଙ୍ଗ ।

ଗିରି ଉପତ୍ୟକା            ମଧ୍ୟେ ବିଭ୍ରାଜିତ

ବିଶାଳ କମଳାବନ,

ସୁନ୍ଦରୀ ପ୍ରକୃତି-            କମଳା ଦେବୀଙ୍କ

ଚିରପ୍ରିୟ ନିକେତନ ।

ଆଳବାଳ ମଧ୍ୟେ            ପଙ୍‌କ୍ତି କ୍ରମେ ଉଭା

ଶ୍ୟାମଳ ତରୁପଙ୍କତି,

ପବିତ୍ର ସୁରମ୍ୟ            ବେଦି ପରେ ଯଥା

ଉଭା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱବାହୁ ଯତି ।

କେତେ ତରୁଶାଖେ            ମୁନିଆଁ କୁଲାୟ

ଶୋଭେ ବାତେ ଝୁଲି ଝୁଲି,

ଜପନ୍ତି ଯତିଏ            ଅବା ହରିନାମ

କରେ ଧରି ମାଳଝୁଲି ।

ସୁପକ୍ଧ କମଳା            ସରସ ମଧୁର,

ତୃପ୍ତିପ୍ରଦ ନିର୍ବିକାର,

ରାଜକବି ଚନ୍ଦ୍ର-            ଚୂଡ଼ାମଣି ହୃଦ

ଉପମା ଏକା ତାହାର ।

ନାରଙ୍ଗ, ସୁରଙ୍ଗ୧            କରୁଣା, ପନସ

ଆମ୍ୱ, ଲେମ୍ୱୁ, ଜାମୁ, ଟଭା,

ସୁରମ୍ୟ କମଳା-            କାନନ ଚୈପାଶେ

ବସିଛନ୍ତି କରି ସଭା ।

୧- ଲେମ୍ୱୁ ଜାତୀୟ ଘନ ଲୋହିତ ବର୍ଣ୍ଣର ଫଳ ।

କମଳା-କୁସୁମ-            ସୁସ୍ନିଗ୍‌ଧ-ସୁଗନ୍ଧ

ସହ ବାୟୁ ମନ୍ଦେ ମନ୍ଦେ,

ବହିଣ ନିଦାଘ            ମଧ୍ୟାହ୍ନେ ସେଠାରେ

ବୁଡ଼ାଏ ମନେ ଆନନ୍ଦେ ।

ସେ ସୌରଭେ ମିଶି            ଖଦିର ପ୍ରସୂନ

ମଧୁର ଆମୋଦ ଆସି,

ସୁବାସୋପଚାରେ            ଅଦୃଶ୍ୟ ଅଚିରେ

ପାନ୍ଥ-ଶ୍ରାନ୍ତି ଦିଏ ନାଶି ।

ଉପକଣ୍ଠ ବନେ            ଗହଳେ ଉଛୁଳେ

ବହୁ ବିହଙ୍ଗମ ସ୍ୱର,

ଏକତ୍ରେ ଧ୍ୱନିତ            ବହୁ ବାଦ୍ୟ ପ୍ରାୟ

ବିଦାରେ ଶ୍ରୁତି-ବିବର ।

ଘନ ଛାୟା ଚ୍ଛନ୍ନ            ସୁନ୍ଦର ଶୀତଳ

ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ ବୈଭ୍ରାଜ ୨ ସଙ୍କାଶ,

ଅଥବା ଅମର୍ତ୍ତ୍ୟ            ନନ୍ଦନ ଅବା ସେ

ବସନ୍ତର ଗ୍ରୀଷ୍ମାବାସ ।

୨- କୁବେରଙ୍କ ଉଦ୍ୟାନ ।

ଦିଅନ୍ତି ପହରା            ବ୍ୟାଘ୍ରଭଲ୍ଲୁକାଦି

ରାତ୍ରେ ସେ ବନ ଅନ୍ତିକେ ୩,

ଯାମିନୀ-କାମିନୀ-            କିଙ୍କିଣୀ ନିକ୍ୱଣ

ପରାଏ ସ୍ୱନନ୍ତି ଝଙ୍କେ ।

୩- ନିକଟରେ ।

ଅସ୍ତ୍ରର ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟ            ଅଭେଦ୍ୟ ନିସର୍ଗ-

କବଚୀ ବଜ୍ରକବଚ,

ଖୋଜି ଖୋଜି ଖାଏ            ବନବକ୍ଷୁଁ ଖୋଳି

ବଣଆଳୁ ଅଦା ବଚ ।

ଭୀଷଣ ସୁନ୍ଦର            ଦୃଶ୍ୟ ସେ ବନର

ଆଣେ ମନେ ଭୟ ଭକ୍ତି,

ଏକାକୀ ତହିଁରେ            ପଶିବାକୁ ନର-

ମଧ୍ୟେ ନାହିଁ କାର ଶକ୍ତି ।

ବନ ଉପକଣ୍ଠେ            କଇଁ ଫୁଲ ହାର

ପ୍ରାୟ ଶୋଭେ ବଡ଼ନାଳ,

ଭେଦି ନ ପାରଇ            ଦୃଷ୍ଟିରେଖା ଯାର

ତୀରସ୍ଥ ବନ ବିଶାଳ ।

ନାରିକେଳ ତରୁ            ଭ୍ରମ ଉପୁଜାଏ

ଦରିଦ୍ର ବନ୍ଧୁ ସଲପ ୪

ତନୁଦାନେ ଦୀନ-            ଉଦାର ପୁରାଏ

ଧନ୍ୟ ସେ ସାଧୁ ପାଦପ ।

୪- ସଲପ ଗଛ ସହ ନାରିକେଳ ଗଛର ବିଶେଷ ସୌସାଦୃଶ ଅଛି ।

ଶାଳିମ୍ୱ ୫ ତେନ୍ତୁଳୀ            ପ୍ରଭୃତି ପାଦପେ

ହୋଇଛି ନିବିଡ଼ତର,

ଥାଉ ଆନ ତାହା            ଭେଦି ନ ପାରଇ

ସହସ୍ର-ଦୀଧିଚି କର ।

୫-ଏକ ଜାତୀୟ ବାଉଁଶ ।

ଠାବେ ଠାବେ ବନେ            ମାଡ଼ିଅଛି ଘନେ

ମଖମଲ ଗୁଞ୍ଜଲତା,

ପର କାନ୍ଧେ ପ୍ରାଣ            ଦେହ ଭାର ଥୋଇ

ଲମ୍ୱିଛି କାହିଁ ନେପତା ୬ ।

୬- ନିର୍ମୂଳୀ ଲତା ।

ଗରଜେ ଯେ କାଳେ            ରହି ଅନ୍ତରାଳେ

ବନ ମଧ୍ୟେ ମହାବଳ,

କମ୍ପି ଉଠେ ସେହି            ଭୀଷଣ ଶବଦେ

ପାନ୍ଥ-ହୃଦ, ବନସ୍ଥଳ ।

ଗିରି-କନ୍ଦରାରୁ            ଶତ ପ୍ରତିଧ୍ୱନି

ଉଠି ତାର ହୁଏ ପ୍ରତେ,

ମହାଭୟେ କିବା            ଡ଼କା ଛାଡ଼ୁଛନ୍ତି

ପର୍ବତକୁ ପରବତେ ।

ବନ-ଗିରିବାସୀ            ପଶୁଏ ଆତଙ୍କେ

ଲୁଚନ୍ତି କେ କାହିଁ ଯାଇ,

ଘୋର କୋଳାହଳ            ରଚନ୍ତି ପକ୍ଷୀଏ

ଉଡ଼ି ଉଡ଼ି ନଭେ ଥାଇ ।

ବଡ଼ନାଳ ବେନି-            କୂଳେ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର

ଶସ୍ୟେ ଫଳେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଦା,

ନାଳ ପ୍ରାସଦରୁ            କୃଷୀବଳ ଭାଗ୍ୟେ

ସେ ଭୂମି ଚିରବରଦା ।

କୋଳଥ, କାନ୍ଦୁଲ,୧            ବାର୍ତ୍ତାବୁ, ଚଲଣା

କାକୁଡ଼ି, କଲରା, ଲାଉ,

ଯଥାତଥା କାଳେ            ଏ ସକଳ ତହିଁ

ହେଉଥାଏ ହାଉଯାଉ ୨ ।

୧-ହରଡ଼ । - ‘‘ଦେଶଜ’’ ବହୁତ ପରିମାଣ ।

କାକୁଡ଼ି-କୃଷକ            ବାଚାଳ ପରାୟେ

ହେଉଥାଏ ‘ହୋଇ ହୋଇ’

ଦିବସେ ବାନର            ରାତ୍ରେ ଶିବା, ଶଶା

ନ ଦିଅନ୍ତି କ୍ଷଣେ ଶୋଇ ।

ବିବିଧ ବ୍ରତତୀ-            କୁଞ୍ଜେ ବିଚ୍ଛୁରିତ

ବିବିଧ ପୁଷ୍ପେ ମଞ୍ଜୁଳ,

ଭାରତୀ-କମଳା-            ବିନୋଦ ବିହାର

ସ୍ଥଳ ତେଣୁ ନାଳକୂଳ ।

ବାମେତର ଭାଗେ            ଉଭାଶିର ତୋଳି

ବିଶାଳ ‘ଚାଉଳଭଜା’

ସୁନ୍ଦର ସୁନୀଳ            ନିର୍ଝର-ଶିରାଳ

ଶିଖରିସମାଜେ ରଜା ।

ପଞ୍ଚଶିଖ ତାର            ପଞ୍ଚ କୃଷ୍ଣ ତମ୍ୱୁ

ପରାୟେ ଦିଶେ ରୁଚିର,

ଯୋଗ ସାଧନାର୍ଥେ            ଯୋଗୀ ମହୀଧର

ରଚିଛି ପରା କୁଟୀର ।

‘ନାକେଇକୁ’ ଚାହିଁ            ରହିଛି ସେ ପୁଣି

ଚାହିଁଛି ପ୍ରତିଚାହାଣୀ,

କିପାଁ ପରସ୍ପରେ            ଏତେ ଆଶାଦୃଷ୍ଟି

କିଏ ତା ପାରିବ ଜାଣି ।

ସିନ୍ଧୁଆ, ଗଧିଆ            ଶାର୍ଦ୍ଦୁଳକୁଳର

ଦୁର୍ଭେଦ୍ୟ-ଦୁର୍ଗ ସେ ଗିରି,

ସୁରଙ୍ଗି ଦୁର୍ଗର            ପୃଷ୍ଠରକ୍ଷୀ ଚିର

ନିସାର୍ଗ ଉଚ୍ଚ ପାଚେରି ।

ଗିରିନାସାକୃତି            ନାସିରେ ମହୁଲ

ବେଷ୍ଟିତ ‘ମହୁଲଥଳୀ’,

ବିଶାଳ ପ୍ରଶସ୍ତ            ଆଗାର ସଦୃଶ

ଅଛି ତାହା ଗର୍ଭେ ଦରୀ ।

ଏକାଧାରେ ତହିଁ            ବାସସ୍ଥାନ, ଖାଦ୍ୟ

ଜଳ ଲଭି ଭଲ୍ଲବର୍ଗ,

ନ ଇଚ୍ଛନ୍ତି କେବେ            ଅନ୍ୟତ୍ର ଗମନେ

ଛାଡ଼ି ସେ ସ୍ଥାନ ସଂସର୍ଗ ।

‘ଚାଉଳଭଜାର’            ପାଦ ଶୋଭେ ବାଳ-

ଖଦିର ବିଶାଳ ବଣ,

ପଶୁମାନବର            ଅଗମ୍ୟ ସେ ସ୍ଥାନ

ତୀକ୍ଷ୍ମ କଣ୍ଟକପ୍ରବଣ ।

ଅର୍ଦ୍ଧଶୁକ୍ଳ, ଅର୍ଦ୍ଧ-            ପୀତ ପୁଷ୍ପଶିଖା

ପ୍ରକାଶେ ଶୋଭା ବୃକ୍ଷରେ,

ଅର୍ଦ୍ଧ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ            ଆଳତିବତୀ ସେ

କେ ଜାଣେ କିପାଇଁ ଧରେ ।

ମାତି ତରୁଶାଖେ            ଚଉପାଶେ ଡ଼ଙ୍କ

ମେଲିଛି ଲତା ପଳାଶ,

ବଲ୍ଲୀ-ବାଳାକର            ବଢ଼ାଇ କରେ କି

କୁସୁମ ଚୟନେ ଆଶ ।

ସୌମ୍ୟ ତାଳଗୁଡ଼            ମାଲ୍ୟବନ୍ତ ମଧ୍ୟେ୧

ଗିରିବର୍ତ୍ତ୍ମ ସାନ ଘାଟି,

ଦୁଇ ପାଶେ ଉଭା            ତୁଙ୍ଗ ସାନୁମାନ

ଦେଲା ପ୍ରାୟ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱୁ କାଟି ।

୧- ଚାଉଳଲତା ପର୍ବତର ଅନ୍ୟ ନାମ ‘‘ମାଲ୍ୟବନ୍ତ ।’’

ନାମେ ସିନା ସାନ,            ମାତ୍ର ମହିମାରେ

ଅଟେ ଘାଟି ମହୀୟାନ,

ସାନ ସର୍ପ ସିନା            ଗୋକ୍ଷୁର ମାତ୍ର ତା

ଗରଳ ନୁହେଁ ସାମାନ୍ୟ ।

କର୍କରା କର୍କଶ,            ଶ୍ୱାପଦ-ଆବାସ

ଆଚ୍ଛାଦି ଅଙ୍ଗେ କଣ୍ଟକ,

ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ବହୁ            ସଙ୍କଟେ, ସଙ୍କଟ

ନାମେ କରିଛି ସାର୍ଥକ ।

ଚଢ଼ିବା କଠିନ            ମାତ୍ର ଓହ୍ଲାଇବା

ସହଜ ସେ ଘାଟି ପଥେ,

ଏଣୁ ତାହା ପୁଣ୍ୟ-            ପାପ ପଥ ପ୍ରାୟ

ହୁଅଇ ମାନସେ ପ୍ରତେ ।

‘ଚାଉଳଭଜାର’            ପାଦତଳେ ସ୍ଥିତ

‘ଦେଉଢ଼ିମିରା’ ଶିଖରୀ,

ଦୁରୁ ଦିଶେ ତାହା            ଜରତୀ କରିଣୀ

ସମୀପେ କରଭ ପରି ।

ଯେ ପର୍ବତ-ଶିରେ            ସମାଧି-ନିରତ

ଥିଲେ ଦେବ କ୍ଷତ୍ରିବର,

ସୁରଙ୍ଗୀ ନୃପତି-            କୁଳ-କ୍ଷୀରସିନ୍ଧୁ-

ସମୁଦ୍ଭବ କଳାକର ।

ସ୍ତର ପରେ ସ୍ତର            ତା ଉପରେ ସ୍ତର

ସ୍ତରମୟ ସାନୁମାନ,

ପ୍ରତେ ହୁଏ ଯଥା            ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଲାଗିଛି

ମର୍ତ୍ତ୍ୟରୁ ରମ୍ୟ ସୋପାନ ।

ପଦପ୍ରାନ୍ତେ ତାର            ଶୋଭା-ଗନ୍ତାଘର

ବିଦିତ ଅଶୋକବନ

ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଲଙ୍କାପୁରେ            ସୁବଳୟ ତଳେ

ଅଶୋକବନ ଯେସନ ।

ହରେ ବନଭୂମି            ମନୁ ଶୋକତାପ

ବିସ୍ତାରି ଶୋଭା-ଶାମ୍ୱରୀ ୨,

ଶୋଭା ସ୍ୱରୁପିଣୀ-            ଅମରାବତୀର

ତିଳୋତ୍ତମା ଅପସରୀ ।

୨- ଇନ୍ଦ୍ରଜାଲ ବିଦ୍ୟା ।

ଦର୍ଶନ ମାତ୍ର ସେ            ବୁଡ଼ାଏ ମାନସେ

ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତିର କୂପେ,

ଥାଉ ଆନ, ମୋହି            ପାରେ ଦେବ ମନ

ମୁନି-ବିମୋହନ-ରୂପେ ।

ପ୍ରତୀଚୀ ଦିଗରେ            ବହେ ବଗୀ ନାମେ

ତଟନୀ ଅଚିର-ନୀରା,

ଯା ଯୋଗୁ ସୁରଙ୍ଗୀ            ମୃତ୍ତିକା ସତତ

ପ୍ରସବେ ହୀରଣ୍ୟ ହୀରା ।

ମାଡ଼ିଲା ପରାୟେ            ତଳେ ଶୁକ୍ଳ ଲତା

ଶାଖାପ୍ରଶାଖା ବିସ୍ତାରି,

ବହେ ତରଙ୍ଗିଣୀ            କନ୍ୟା ପୌତ୍ରୀ ଘେନି

ବିତରି ବିଶଦ ବାରି ।

ନିଦାଘ ସମୟେ            ନଗ୍ନଦେହା ହୋଇ

ଦିଶଇ ସିକତାମୟ,

ମାତ୍ର ପ୍ରବୃଟର            ବହିଯାଏ ତାର

ଗର୍ଭୁ ଅସମ୍ଭାଳ ପୟ ।

କାନନ, ପ୍ରାନ୍ତର            ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର ଭେଦି

ଚାଲେ ତଟିନୀ ପ୍ରଖରା,

ନଦୀ ରୂପେ ଅବା            ଆପଣେ କମଳା

ପାଳନ୍ତି ସୁରଙ୍ଗୀ ଧରା ।

କାହିଁ କହେ ଖରେ            କାହିଁ ଅବା ଧୀରେ

କାହିଁବା ପ୍ରକାଶି ଗେଲ,

ବନଭୂମି ସହ            କୁଟିଳ ଗତିରେ

ଖେଳେ ଲୁଚକାଳି ଖେଳ ।

ଧାନ୍ୟ, ମୁଗ, ବ୍ରୀହି,            କୋଳଥ, କାନ୍ଦୁଲ

ବାଇଲ, ଜନା, ମାଣ୍ଡିଆ,

ଗଙ୍ଗା ୧ ସୁଆଁ, ଜଡ଼ା,            ଆଖୁ, କାଉଁରିମ

କୋଦୁଅ, କାଙ୍ଗୁ, ଘାଣ୍ଟିଆ

୧- ଏହା ଗୋଟିଏ ଲଘୁପାକ ଅଥଚ ପୁଷ୍ଟିକର ଶସ୍ୟ । ମାଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ସାଗୁ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଏହାକୁ ରୋଗୀର ପଥ୍ୟରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି ।

ଏ ସକଳ ଶସ୍ୟେ            ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ତାର

ତୀରସ୍ଥ ଶସ୍ୟ କେଦାର,

କେଦାର ନୁହେଁ ସେ            ଐଳବିଳଙ୍କର୨

ଆକଳିତ ଗନ୍ତାଘର ।

୨- କୁବେର

ପିନ୍ଧାଇଛି ନଦୀ            ସୁରଙ୍ଗୀ ନଗରୀ

ପୟରେ ରୂପା ପଞ୍ଚମ ୩,

ବହୁ କାଳୁଁ ତାର            ବୟସ କଲାଣି

ସଂଖ୍ୟାସୀମା ଅତିକ୍ରମ ।

୩- ବକ୍ରାକୃତି ପାଦଭୂଷଣ ।

ତାହାରି ସଲିଳ-            ବୁଦ୍‌ବୁଦ ପରାୟେ

ମିଶିଲା ବହୁ ଘଟଣା-

କାଳ-ପାରାବାରେ,            ଦେଖିଛି ସେ ତାହା

ସଂଖ୍ୟା ତାର ତାକୁ ଜଣା ।

ସଂସାରର ଶୀତ-            ଉଷ୍ଣ ସମଭାବେ

ସହିବାର ସଦୁପାୟ,

ଶିଖାଇ ପାରେ ସେ            ଆକାର ଇଙ୍ଗିତେ

ଚତ୍ତୁଦର୍ଶୀ ଗୁରୁ ପ୍ରାୟ ।

ଧରେ ‘ନିଧୁବନ’            ବକ୍ଷରେ ବହୁଳ

କଣ୍ଟା ଲତା ଗୁଳ୍ମ ବୃକ୍ଷ,

ପୂର୍ବେ ଥିଲା ତାହା            ଶୋଭା-ପ୍ରସ୍ରବଣ

ଏବେ ବୟୋଧର୍ମେ ରୁକ୍ଷ ।

ଘନ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ            କୀଚକ ଅରଣ୍ୟେ

ଆବୃତ ବନ ‘ଖାଣ୍ଡବ’ ୪

ନିଦାଘେ ତହିଁରେ            ପ୍ରକାଶେ ଅନଳ

ଭୀଷଣ ନୃତ୍ୟ ତାଣ୍ଡବ ।

୪- ସ୍ୱନାମପ୍ରସିଦ୍ଧ କାନନ ।

ଏହା ଚାଉଳଭଜ ପର୍ବତର ପାଦଦେଶରେ ଅବସ୍ଥିତ ।

କରନ୍ତି ସେକାଳେ            ବନ୍ୟ ଜୀବକୁଳେ

କରୁଣ ରସ ଆବୃତ୍ତି,

କେହି ବିକଳାଙ୍ଗ            କେହି ହୁଏ ଖଞ୍ଜ

କେହି ବା ହୁଏ ଆହୁତି ।

ଜଗନ୍ନାଥ ବଟ ୫            ବିରାଜେ ପ୍ରରୋହ-

ଜଟିଳ ମସ୍ତକ ଟେକି,

ମନେ ହୁଏ ଦେଖି            ବାନପ୍ରସ୍ଥାଶ୍ରମୀ

ସ୍ଥବିର ସନ୍ୟାସୀ ସେ କି ?

୫- ଏହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରାଚୀନ ବଟବୃକ୍ଷ । ପୁରାକାଳରେ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଏଠାରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଲୁଚାଇ ରଖୁଥିଲେ ।

ଷୋଳଭାଗ ପେଣ୍ଠେ ୬            କ୍ଷୁଦ୍ର ଶୈଳଚୂଳେ

ପ୍ରଭୁ ଭୁବନ-ଈଶ୍ୱର,

ଛବିଳ ଦେଉଳେ            ନିବସନ୍ତି ଯଥା

କୈଳାସେ ଚନ୍ଦ୍ର ଶେଖର ।

୬- ପେଣ୍ଠ ‘‘ଦେଶଜ’’-କ୍ରୟବିକ୍ରୟର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାନ । ଷୋଳଭାଗପେଣ୍ଠର ଉପକଣ୍ଠରେ ଭୁବନେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ ।

ମନ୍ଦିର ଭିତ୍ତିର            ଆପାଦମସ୍ତକ

ଚାରୁ-କାରୁ ଚିତ୍ରମୟ,

ଶିଖିବାକୁ ଇଚ୍ଛା            କରିବ ଦେଖି ତା

ଦାନବ-ବିନ୍ଧାଣୀ ମୟ ।

କାହିଁ ବିଖୋଦିତ            ଦୁର୍ଗାରୂପ, କାହିଁ

ଗଣେଶ, କାର୍ତ୍ତିକରୂପ,

ଗଠନ-କୌଶଳେ            ଦିଶେ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ି

ଜୀବିତ ଜୀବ ସ୍ୱରୂପ ।

ଧ୍ରୁବ ମଣ୍ଡଳକୁ            ଘେରିଲା ପରାୟେ

ସପ୍ତର୍ଷିବୃନ୍ଦ ଆକାଶେ,

ବିଶୋଭିତ ବହୁ            ଧ୍ୟାନଶୀଳ ମୁନି-

ମୂର୍ତ୍ତି ମନ୍ଦିର ଚୌପାଶେ ।

ଘୃଣିତ ଉତ୍କଟ            ଅଶ୍ଳିଳତାବ୍ୟଞ୍ଜୀ

ଛବି ସ୍ଥିତ ରାଶି ରାଶି,

ମିଶିଅଛି ଅହୋ            ମହାପ୍ରସାଦରେ

କାହୁଁ ଏ ଆମିଷ ଆସି ?

ପବିତ୍ର ସ୍ୱର୍ଗେ ଏ            ନାରକୀୟ ଦୃଶ୍ୟ

ଅସହ୍ୟ ନିଶ୍ଚେ ଚକ୍ଷୁର,

ହିଙ୍ଗୁ ସହବାସେ            ବିକୃତ ଏଠାରେ

ହୋଇଛି ସିନା କର୍ପୂର ।

ମନ୍ଦିର ଚୌପାଶେ            ବହୁକୋଣାକୃତି

ବେଢ଼ା ରହିଛି ଆବରି,

ପ୍ରହରୀ ସକାଶ            ଜଗି ବସିଛନ୍ତି

ବୃଷବୃନ୍ଦ ତଦୁପରି ।

ଅଗ୍ରେ ବିଲମ୍ୱିତ            ରହିଛି ପିଚ୍ଛିଳ

ପ୍ରସ୍ତର ଦୀର୍ଘାୟତନ,

ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କର            ପହଡ଼ ପାଇଁ ବା

ବିସ୍ତୃତ ନୀଳାସ୍ତରଣ ।

ଆହର୍ନିଶ ତାକୁ            ମଣ୍ଡନ୍ତି ଧବଳ

ତରାଟ କୁସୁମରାଜି,

ସେ ଶୋଭା ଶାରଦ-            ତାରକିତ-ନଭ

ସୁଷମା ଦିଏ ପରାଜି ।

ଚାହିଁଲେ ସେଠାରୁ            ମୟୁର-ମେଦୁର

ଦିଶଇ ମୟୁରନଚା ୧,

ପ୍ରାବୃଟେ ବାରିଦ-            କୁଳ ବିଶ୍ରାମର

ନୀଳମଣିମୟ ମଞ୍ଚା ।

୧- ପର୍ବତ ବିଶେଷ । ଏହି ପର୍ବତରେ ଅନେକ ମୟୂର ଦୃଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି ।

ଦୂରସ୍ଥ ବନ୍ଧୁକୁ            ନିକଟେ ନିରେଖି

ନାଚନ୍ତି ସେକାଳେ କେକୀ,

ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁବର୍ଣ୍ଣେ            ଶତବାର ଧୌତ

ରତ୍ନଖତୀ ପୁଚ୍ଛ ଟେକି ।

ସେକାଳ ମାଧୁରୀ            ଦେଖି ଜାତ ହୁଏ

ଉତ୍‌ପ୍ରେକ୍ଷା ମନେ ଏରୂପ,

ବହୁନେତ୍ର ଫେଡ଼ି            ନିରେଖେ କି ଗିର

ପ୍ରକୃତି ବିରାଟ ରୂପ ।

ପଛୁଁ ମୁଣ୍ଡ ଟେକି            ବକ୍ରେ ଉଭା ହୋଇ

‘ସୁନାଇଙ୍ଗିତ’ ପର୍ବତ,

ବାତ-ବିଦୁଳିତ-            ତରୁ-କର ଯୋଡ଼ି

କରେ ହରେ ୨ଦଣ୍ଡବତ ।

୨- ମହାଦେବଙ୍କୁ ।

ମଧୁର ଦର୍ଶନ            ରମ୍ୟ ‘ମଧୁବନ’

ରହି ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟେ,

ନୀରବରେ ମହା            ବିସୃତି-ପୁରଣ

ଗାଉଅଛି ଅଧ୍ୟେ ଅଧ୍ୟେ ।

ବୃକ୍ଷଚ୍ଛାୟାତଳେ            ଶତାବରୀ ଲତା

ଲୁଟିଛି ଭୂମେ ଗହଳେ,

ପଡ଼ିଛି କି ସତୀ            ଜଟିଳା ତାପସୀ

ଯତି-ପତି-ପଦତଳେ ।

ଯେତେବେଳେ ସୁଦ୍ଧା            ଖୋଜିଲେ ସେ ବନୁଁ

ମିଳେ ବହୁବିଧ କୋଳି,

ସୁପକ୍ୱ ରସାଳ            ସୁମଧୁର ଯଥା

ହୋଇଛି ଅମୃତେ ବୋଳି ।

ରାବୁଥାନ୍ତି ତରୁ            ଶିରେ ମୁହୁର୍ମୁହୁ

ଅସଂଖ୍ୟ କୋଚିଳାଖାଇ,

ପୃଥୁଳନ୍ତି ସେହି            ମହାକୋଳାହଳେ

ଉଚ୍ଚେ ରାବି କତାଖାଇ ୩ ।

୩- ପକ୍ଷି ବିଶେଷ ।

ରାତ୍ରେ କେବେ କେବେ            ବରାହେ ସେ ଭୂମେ

କରିଣ ଦନ୍ତେ କର୍ଷଣ,

ମୁସ୍ତା ଖାଇ ପ୍ରତି-            ଉପକାରେ ତାର

କରନ୍ତି ବଳବର୍ଦ୍ଧନ ।

ତଦନ୍ତେ କୁମୁଦ-            କମଳ-ଶୋଭିତ

ରମଣୀୟ ଜଳାଧାର,

ସାଗର ସଦୃଶ            ବିସ୍ତୃତ ହେବାରୁ

ସାଗର ନାମ ତାହାର ।

ବହୁ ପର୍ବତରୁ            ବହି ଆସି ଜଳ

ସାଗରେ ହୁଏ ସଞ୍ଚିତ,

ଅବଗ୍ରହେ ତାହା-            ଯୋଗୁଁ କୃଷୀବଳେ

ରଖନ୍ତି ଶସ୍ୟ ଜୀବିତ ।

ନିରତେ ସେ ଜଳୀ            ନାନା ଜଳଚର

ବିହଙ୍ଗ ରବେ ମୁଖର,

ଜଳୀ ନୁହେ ତାହା            ବିପଦ-ବାନ୍ଧବ

ସୁରଙ୍ଗୀ ପରଜାଙ୍କର ।

ମୂଷାମାଟି ପରି            କ୍ଷୁଦ୍ର କର୍କରାରେ

ଦେହ ମଣ୍ଡି ମୂଷାକଟା ୧,

ହାଇଅଛି ଉଭା            ସାଗର ପ୍ରତୀରେ

ଶିରେ ଧରି ଗୁଳ୍ମଜଟା ।

୧- ପର୍ବତ ବିଶେଷ ।

ପଦପ୍ରାନ୍ତୁ ତାର            ଝର୍ଝର ଆରବେ

ବହୁଛି ‘ନିର୍ମଳଝର’,

ଜଳ ପିଇ ତହିଁ            କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତୀ ବିଜନେ

ଅରଣ୍ୟ ପଶୁନିକର ।

ନିର୍ମଳଝରର            ଜଳ ସୁନିର୍ମଳ

ନିର୍ମଳ ଦୃଶ୍ୟ ପାବନ,

ତଦ୍ଦର୍ଶନେ ସୁଦ୍ଧା            ହୁଏ ସୁନିର୍ମଳ

ମର୍ତ୍ତ୍ୟ-କଳୁଷିତ ମନ ।

ଧରେ ‘ମଣ୍ଡାତରୁ’            ପଦ୍ମରାଗ ମଣି-

ସ୍ତବକ ସଦୃଶ ଫଳ,

ଆରକ୍ତ ପ୍ରଭାରେ            ଦିଶୁଥାଏ ତାର

ବନଭୂମି ସମୁଜ୍ଜ୍ୱଳ ।

ବିଷଦିଗ୍‌ଧ ଫଳ-            ଭାରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ

ହୋଇ ଉଭା ଭଲ୍ଲାତକ,

ନବବଧୂ ପ୍ରାୟ            କମଳା ସୁନ୍ଦରୀ

ବସିଛି ପୋତି ମସ୍ତକ ।

ନିଶୀଥ ପରାୟେ            ସତତ ନିସ୍ତବ୍‌ଧ

ସେ ମହାନିର୍ଜନ ସ୍ଥାନ,

କାଠଖୁମ୍ପି ପକ୍ଷୀ            କାଠହଣା ଶବ୍ଦେ

କ୍ୱଚିତ ଶବ୍ଦାୟମାନ ।

ମଣି ସେ ଶବଦେ            କାଠୁରିଆଙ୍କର

ଭୀମ କୁଠାର ଶବଦ,

ଜଳ ପିଉଁ ପିଉଁ            ବନ୍ୟଜନ୍ତୁକୁଳ

ପଳାନ୍ତି ଗଣି ଆପଦ ।

ଝର ପାଶେ ବିଜେ            ମୃଣ୍ମୟ ମନ୍ଦିରେ

ଶବର-ଅର୍ଚ୍ଚିତା ଦେବୀ, ୨

ଶ୍ୱାପଦ ଆପଦୁଁ            ଲଭନ୍ତି ନିସ୍ତାର

ଶବରେ ତାହାଙ୍କୁ ସେବି ।

୨- ପ୍ରଚଳିତ ନାମ ବ୍ରାହ୍ମଣଦେଈ ।

ନାକେଇ ଅଚଳ            ଦିଶଇ ଓଲଟ

ନୀଳ ମେହେରାବି ତୁଲ୍ୟ,

ଟେକି ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଦେଶେ            ଚଟୁଳ ଚିକ୍‌କଣ

ବହୁ ଠାବେ ବହୁ ଚୂଳ ।

ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଶିଖର            ନାସିକାକୃତିରେ

ହୋଇଛି ନିମ୍ନେ ଲମ୍ୱିତ,

ତେଣୁ ହୋଇଅଛି            ନାକେଇ ନାମରେ

ଗିରି ନାମ ଅଭିହିତ ।

ସେ ବିଶାଳ ଶୃଙ୍ଗ-            ତଳେ ବିସ୍ତାରିତ

ପ୍ରସ୍ତର ଶର୍ଯ୍ୟା ବିଶାଳ, ୩

ସମହିଷ ପଲ            ନିବସେ ତହିଁରେ

ବର୍ଷାକାଳେ ମହିଷା ।

୩- ଏହି ବିଶାଳବସୁ ଶିଳାଶଯ୍ୟାର ନାମ ‘‘ମହଷୀ ଖତ ।’’

ବିଭୀତକ ମୁହୁଁ            ବହେ ସଦା ତହିଁ

ବିଶୁଦ୍ଧ ଶୀତଳ ପୟ,

ପାନ କରି ତାହା            ଗିରିଚାରୀ ଜୀବେ

ଖଣ୍ଡନ୍ତି ତୃଷା ଆମୟ ।

ଆଷାଢ଼େ ନାକେଇ            ମାଳତୀ ସୁମନେ

ସର୍ବାଙ୍ଗେ ହୋଇ ମଣ୍ଡିତ,

ରସା ଯୋଷା ଶିରେ            ଫୁଲଭୁଷା ଖୋଷା

ପରାୟେ ଦିଶେ ଶୋଭିତ ।

ଭଲ୍ଲୁକକୁଳର            ନିତ୍ୟ ରଙ୍ଗଭୂମି

ସେ ଗିରିର ଅଧିତ୍ୟକା,

ରଚନ୍ତି ସେମାନେ            ମଲ୍ଲଯୁଦ୍ଧ ତହିଁ

ବସର୍ଜି ହୃଦୟୁଁ ଦକା ।

ସେ ଶୈଳନିବାସୀ            ଦନ୍ତୁର ବରାହେ

ଅଯାଚ୍ୟ ବନ୍ଧୁ ଚଷାର,

ଶସ୍ୟ-ଶତ୍ରୁ ମୁଥା            ଖାଇ କ୍ଷେତ ଚଷି

କରେ ପର ଉପକାର ।

‘ବଗୀ’ ସିତନୀର            ଅଭିଷିକ୍ତ ହର

ଶ୍ରୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ଆଖ୍ୟାତ,

ରଟେ କିମ୍ୱଦନ୍ତୀ            ବିଶ୍ୱନାଥ ନୃପ *

ସମାଧିରୁ ସେ ସଂଜାତ ।

*ଏଥିର ଏତିହାସ ବୃତ୍ତାନ୍ତ କ୍ଷୟ ସର୍ଗରେ ଅନୁସନ୍ଧେୟ ।

ଉତ୍ତୁଙ୍ଗ ମନ୍ଦିରେ            ନିବସନ୍ତି ଦେବ

ଭୃତ୍ୟ ପରିବାର ଘେନି,

ଏକପାର୍ଶ୍ୱେ ସ୍ଥିତ            ଦୁର୍ଗା, ବେନି ପାଶେ

କାର୍ତ୍ତିକ ଗଣେଶ ବେନି ।

କାଦମ୍ୱିନୀ-ବନ୍ଧୁ            କଦମ୍ୱ ସୁସ୍ନିଗ୍‌ଧ-

ସୌରଭ ଆଛୁଆବର,

ନନ୍ଦୀ ଭୃଙ୍ଗୀ ପରି            ମନ୍ଦିରର ଦ୍ୱାର

ଜଗିଛନ୍ତି ନିରନ୍ତର ।

ଦେଉଳ ଚୌପାଶେ            ଅର୍ଦ୍ଧନିରମିତ

ବେଢ଼ାର କଳାଚାତୁରୀ,

ନୀରବେ ବଜାଏ            ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ

ଶିଳ୍ପ-ଗୌରବ-ମହୁରୀ ।

କାହିଁ ବିଖୋଦିତ            ଦଶ ଅବତାର

କାହିଁ ଛନ୍ତି ମୁନି ବସି,

କାହିଁ ବା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ            ବଜାଉଅଛନ୍ତି

କଦମ୍ୱ ମୂଳରେ ବଂଶୀ ।

ଲାଗିଅଛି କାହିଁ            ରାମାୟଣ ଯୁଦ୍ଧ

କାହିଁ ଭାରତ ସମର,

କାହିଁ ଦ୍ୱୟ ହସ୍ତୀ            ଗୁଳ୍ମ ତରୁଲତା

ଖୋଦିତ ଅଛି ବିସ୍ତର ।

ଦେଖାଇଅଛନ୍ତି            ପ୍ରାଚୀନ ଶିଳ୍ପୀଏ

ତହିଁ ଶିଳ୍ପ ଶେଷସୀମା,

ଏକାଳେ ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ            ହୋଇଅଛି ଆହା

ସେକାଳ ଖ୍ୟାତି ଗରିମା ।

ହେରି ସେ ମାଧୁରୀ            ହୁଏ ସ୍ୱତଃ ଯଥା

ହୃଦୟେ ଆନନ୍ଦ ଜାତ

ତଥା ଆଧୁନିକ            ଶିଳ୍ପଦଶା ଚିନ୍ତି

ହୁଏ ନେତ୍ରୁଁ, ଅଶ୍ରୁପାତ !

ତୃତୀୟ ସର୍ଗ

-ମଙ୍ଗଳ ଗୁର୍ଜରୀ-

ଶୁଭ, ନାରୀ ବଗୀତାରେ ଉଭା ଜାମତୋଟା ୧

ଧରି ଅଙ୍କେ ଶଙ୍କା ପ୍ରଦ ଶଙ୍କୁ ୨ ଗୋଟା ଗୋଟା ।

ଶଶ୍ମାନ-କାଳଙ୍କ ଚିରକେଳିସ୍ଥଳ ଜାଣି,

ମଣ୍ଡିଛନ୍ତି ରୁଦ୍ରବେଶେ ତାହା ସୃଷ୍ଟି-ରାଣୀ ।

୧- ରାଜଶ୍ମଶାନ । ୨- ଲଣ୍ଡାଗଛ ।

ଶାଖା ଛନ୍ଦି ବୃକ୍ଷେ ଉଭା ବଙ୍କିମ ଠାଣିରେ,

ବାହୁ ଛନ୍ଦି ମଲ୍ଲଯୁଦ୍ଧେ ରତ ଯଥା ବୀରେ ।

ମାଡ଼ିଅଛି କାହିଁ ପାଞ୍ଚ-ଆଙ୍ଗୁଳିଆ ଲତା ୩

ଲଭିଛି ତା ଫଳମାନ ପ୍ରବାଳ ସମତା ।

୩- ଏହାର ପତ୍ର ପଞ୍ଚାଙ୍ଗୁଳିବିଶିଷ୍ଟ କରତଳାକୃତି । ଫଳ- ମଧ୍ୟସ୍ଥ ବୀଜ ଶକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଶିବଲିଙ୍ଗ ସଦୃଶ ଦେଖାଯାଏ ।

ଶିବ ଉପାସିକା ସେହୁ ବ୍ରତତୀ ସୃଷ୍ଟିରେ,

ଫଳେ ଭରି ଶିବଲିଙ୍ଗ ଧରିଛି ଶରୀରେ ।

ସୁଆଁଲ ଶରୀରେ କାହିଁ ଜଡ଼ିଛି ସାରିବା ୪

କିମାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଛନ୍ତି ନାରୀ ନାରୀ ବିଭା ।

୪- ଅନନ୍ତ ଲତା ।

ତନ୍ତୁବାୟ ନାରୀ ପ୍ରାୟେ ଗୁଳଞ୍ଚ ବଲ୍ଲରୀ,

ତାସଣ କାରଣେ ଅଛି ସରୁ ସୂତା ଧରି ।

ଗୁଳ୍ମଗହଳରେ କାହିଁ ଲୁଚି ଲାଜକୁଳୀ,

କ୍ଷଣେ କ୍ଷଣେ ପଡ଼ୁଅଛି ଲଜ୍ଜାରେ ଝାଉଁଳି ।

ନିର୍ଜ୍ଜନ ନିସ୍ତବ୍‌ଧ ଯଥା ନିଛାଟିଆ ପଦା,

ଶ୍ମଶାନ ପ୍ରହରୀ ଶିବା ବୁଲୁଥାନ୍ତି ସଦା ।

ରାଜପରିବାରର ସେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ମଶାନ,

ବହୁ ନରପତିଙ୍କର ଅନ୍ତିମ ଆସ୍ଥାନ ।

ଚନ୍ଦ୍ରବଂଶୀ ବହୁଚନ୍ଦ୍ର ଯଥାସମୟରେ,

ହୋଇଛନ୍ତି ଅସ୍ତ ସେହି ଶ୍ମଶାନ-ଅମ୍ୱରେ ।

କେତେ ରାଜଋଷି ରଖି ନିଜେ ନିଜ ସ୍ମୃତି,

ଅର୍ପିଲେ ଜୀବନ-ଯାଗେ ତହିଁ ଶେଷାହୁତି ।

କେତେ ରାଜକବି, କେତେ ରାଜସଂସ୍କାରକ,

ବସିଛନ୍ତି ଟେକି ତହିଁ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନେ ମସ୍ତକ ।

ଅଧୀନେ ସେ ସ୍ଥାନ ରଖି ନୃପେ କିଛିଦିନ,

ହୋଇଗଲେ ପରିଶେଷେ ପୁଣି ତା ଅଧୀନ ।

ମାୟା କଳଙ୍କିତ ପ୍ରାଣ-ସୁବର୍ଣ୍ଣେ ସେ ସ୍ଥଳ,

ଦଗ୍‌ଧ କରି ବାରମ୍ୱାର କରେ ସୁନିର୍ମଳ ।

କର୍ମ-କ୍ଳାନ୍ତ ରାଜଗଣେ ତେଜି ରାଜ୍ୟଭାରେ,

ଆଶ୍ରିଛନ୍ତି ଯାଇ ଚିର-ବିଶ୍ରାମ ସେଠାରେ ।

ନରଶକ୍ତି ଅଗୋଚର ଶ୍ମଶାନ ମହିମା,

ଜନ୍ମମରଣର ସିନା ସେହୁ ସନ୍ଧିସୀମା ।

ମାନବଜୀବନ-ତରୀ ସେ ଗଣ୍ଡ-ଶଇଳେ,

ଅତର୍କେ ହାବୋଡ଼ି ଚୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ତିଳେ ତିଳେ ।

ମାତୃଗର୍ଭୁ ହୁଏ ଜୀବ ତାହା ପଦେ ବିକା,

କରେ ସେ ଦର୍ପୀର ଭସ୍ମ ଦମ୍ଭ ଅହମିକା ୫ ।

କରନ୍ତି ଜୀବନେ ନର ଭ୍ରମେ ତାକୁ ଭୟ,

ମାତ୍ର ଜୀବନାନ୍ତେ ସେହୁ ପରମ ଆଶ୍ରୟ ।

୫- ‘‘ମୁଁ ବଡ଼’’ ଏହି ଭାବ ।

ଜୀର୍ଣ୍ଣତନୁ ନବଭାବେ ପୁନର୍ଗଠନର-

ସହାୟ ଶ୍ମଶାନ, ଏହା ସୁନୃତ ୬ ନିକର ୭ ।

ଜୀବର ପରମବନ୍ଧୁ ସିନା ସେ ଶ୍ମଶାନ,

ହୃଦୟ ତାହାର ଅତି ଉଦାର ମହାନ ।

୬- ସତ୍ୟ । ୭- ନିଶ୍ଚୟ ।

ତେଜନ୍ତି ଅନ୍ତିମ କାଳେ ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନ,

ମାତ୍ର ସେ ନ ତେଜି ଧରେ କରି ଆଲିଙ୍ଗନ ।

ରାଜ-ଶ୍ମଶାନ ସୌଭାଗ୍ୟ କେ ପାରିବ କହି,

କେତେ ରାଜା ଶୂନ୍ୟ ଦେହେଁ ନିବସନ୍ତି ତହିଁ ।

ଉଦେ ବୁଦେ ଜାଠବଂଶ ଆଦିମ ପୁରୁଷ ୧,

ବେନି ଭ୍ରାତା ହୋଇଗଲେ ଏଠାରେ ପାଉଁଶ ।

ବିସର୍ଜି ପାର୍ଥିବଧନ ପରିବାର ରାଜ୍ୟ,

ନିବସନ୍ତି ଏ ଶ୍ମଶାନେ ଶ୍ରୀ ଶଙ୍କର ରାଜ ।

୧- ଏହି ଦୁଇ ସହୋଦରଙ୍କଠାରୁ ସୁରଙ୍ଗୀରେ, ଜାଠବଂଶୀୟ ରାଜତ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଅଛି ।

ଆବର ବସନ୍ତି ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ବିଶ୍ୱନାଥ,

ଧନୁର୍ବେଦେ ଥିଲେ ସେହୁ କଳିଯୁଗ-ପାର୍ଥ ।

ଅଛନ୍ତି ଶ୍ରୀରାମ ରାଜା ବସି ଶୂନ୍ୟାସନେ,

ମରଧାମେ ଥିଲେ ସେହୁ ଧନୀ କୀର୍ତ୍ତି-ଧନେ ।

ବସାଇ ଶ୍ରୀରାମପୁର ଗ୍ରାମ ରମଣୀୟ,

କରିଗଲେ ନିଜ ନାମେ ଚିରସ୍ମରଣୀୟ ।

ଅଛନ୍ତି ନୃସିଂହ ରାଜା ରାଜର୍ଷିପ୍ରତିମ,

ସମୁଦ୍ର ସମାନ ତାଙ୍କ ମହିମା ଅସୀମ ।

ନ ଥିଲେ ମଣ୍ଡି ସେ ଖାଲି ରାଜସିଂହାସନ,

ଯଶଃ-ସିଂହାସନେ ସୁଦ୍ଧା ଥିଲେତ ରାଜନ ।

ମଣୁଥିଲେ ସଦା ରାଜମୁକୁଟେ ସେ ଭୂପ,

ପ୍ରଜାଋଣରାଶିପୂର୍ଣ୍ଣ ପେଟିକା ସ୍ୱରୂପ ।

ଖୋଳାଇଲେ ରାଜ୍ୟେ ବହୁ କୂପ ସରୋବର,

ସ୍ୱଭାବେ ଦେବତା ମାତ୍ର ଦେହେ ଥିଲେ ନର ।

ପ୍ରାତଃସ୍ମୃତି ସେ ମହାତ୍ମା ଏ ମହାଶ୍ମଶାନେ,

ହୋଇଛନ୍ତି ବିଜେ ଆହା ବିସ୍ମୃତି-ବିମାନେ ।

ପରପୁରଞ୍ଜୟୀ ବୀର ସୁଧୀର ମୁକୁନ୍ଦ,

ସୁରଙ୍ଗୀ ରାଜ-ଉଦ୍ୟାନ ସୌମ୍ୟ ମୁଚୁକୁନ୍ଦ ।

ଗୁଣେ ଲଭିଥିଲେ ଖ୍ୟାତି ସ୍ୱଦେଶେ ବିଦେଶେ,

ପାଳୁଥିଲେ ପ୍ରଜା ରାୟ ପୁତ୍ର ନିର୍ବିଶେଷେ ।

ନିଜ ଦୁଃଖେ କେବେ ସେହୁ ନୁହନ୍ତି କାତର,

କାନ୍ଦୁଥିଲା ପରଦୁଃଖେ ତାହାଙ୍କ ଅନ୍ତର ।

ଦୀନ ଦୁର୍ବଳର ଭୟ ବିପନ୍ମୁକ୍ତି ପାଇଁ,

ସତତ ସଚେଷ୍ଟ ଥିଲେ ସେହି ନରସାଈଁ ।

ସେ ଭୂପ-ସବିତା ହୋଇ କାଳ-ରାହୁ ଗ୍ରସ୍ତ,

ହୋଇଗଲେ ଏ ଶ୍ମଶାନ ଅସ୍ତାଚଳେ ଅସ୍ତ ।

କିମ୍ୱା କାଳ-ରାଜସୂୟ ଯଜ୍ଞ ନିମନ୍ତ୍ରଣେ,

ନିମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ବିଜେ ନୃପତି ଗହଣେ;

ଶାସୁଥିଲେ ବହୁକାଳେ ଯେ ନିତ୍ୟ ଦୁର୍ଜନେ,

ରହିଲେ ଶ୍ମଶାନେ ସେହୁ ନିୟତିଶାସନେ ।

ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ସିନା ରାଜା ଅଧିପତି,

ମାତ୍ର ରାଜା ପରେ ରାଜା ନିଶ୍ଚୟ ନିୟତି ।

ଆହା ଦାମୋଦର ରାଜ ଆଜନ୍ମ ଅରୋଗୀ,

ପିତ୍ରୁପମ ଧୈର୍ଯ୍ୟଶୀଳ ତଥା କର୍ମଯୋଗୀ ।

କର୍ମ ସାରି କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରେ ସେ ନୃପକେଶରୀ,

ଆଶ୍ରିଲେ ଏ ସ୍ଥାନ ଆସି ସର୍ବ ପରିହରି ।

କଳି-ଭୀଷ୍ମ ହରିହର ଗୋପାଳ ତନୟ,

ସତ୍ୟସନ୍ଧ ତ୍ୟାଗଶୀଳ କ୍ଷମା ଦୟାମୟ ।

ନୈତିକ ଚରିତ୍ରବଳ ମହତ ଆଦର୍ଶ,

ଦେଖାଇଣ କ୍ଷତ୍ରକୁଳେ ଟେକାଇଲେ ଯଶ ।

ନିବସନ୍ତି ଶାନ୍ତି-ମୈତ୍ରୀ ଧାମ ଏ ଶ୍ମଶାନେ

ଅଖଣ୍ଡ ଅଲଙ୍ଘ୍ୟ ନିତ୍ୟ ବିଧାତା ବିଧାନେ ।

ପୁରରାଜ ନାମେ ଖ୍ୟାତ ରାଜା ପୁରନ୍ଦର,

ମାନବ-ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ବହୁ ଗୁଣ ଧୁରନ୍ଧର ।

ସ୍ମରଣୀୟ ବରଣୀୟ ସେହି ନୃପଶଶୀ,

ଅଛନ୍ତି ଗୋପନେ ଏହି ଶ୍ମଶାନରେ ବସି ।

ଆବର ଅଛନ୍ତି ତାଙ୍କ ରାଣୀ ଇନ୍ଦୁମତୀ,

ପତି ଧ୍ୟାନପରାୟଣା ସତୀ-ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ।

ବୈଧବ୍ୟବିଧୁରା ହୋଇ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ନିଧନେ,

ସହମୃତା ହେବା ପାଇଁ ମନାସିଲେ ମନେ ।

ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନେ ତହିଁ କଲେକ ନିଷେଧ,

ବୋଇଲେ ତେଜ ଗୋ ଦେବି ! ମାନସୁଁ ନିର୍ବେଦ ।

ତୁମ୍ଭ ଅଭାବରେ ତବ ବାଳୁତ କୁମର,

ହେବେ ସଦା ଦୁର୍ନିବାର ଶୋକରେ କାତର ।

ତୁମ୍ଭ ବିନା କେ କରିବ ତାହାଙ୍କୁ ସାନ୍ତ୍ୱାନା,

ଦାରୁଣ ସଙ୍କଳ୍ପ ତେଜ ଏତିକି ପ୍ରାର୍ଥନା ।

ବୋଇଲେ ଏତିକି ଖାଲି ତହୁଁ ନୃପଦାରା,

‘‘ହୋଇଗଲେ ଚନ୍ଦ୍ର ଅସ୍ତ ରହଇ କି ତାରା ?

ତେଜିଣ ଶରୀରୁଁ ସର୍ପ ପ୍ରାଚୀନ କଞ୍ଚୁକ,

ପୁନର୍ଗ୍ରହଣରେ ତାହା ହୁଏ କି ଇଚ୍ଛୁକ ?’’

ବଚନ ଭଙ୍ଗୀରୁ ବୁଝି ସଂକଳ୍ପ ଦୃଢ଼ତା,

ଭାବି ମନେ ପରିକରେ ଭାବୀ ରାଜା କଥା;

ରାଣୀଙ୍କୁ ଗୃହରେ ରଖି କିଳିଣ କପାଟ,

ରୋଧିଦେଲେ ତାହାଙ୍କର ମନୋରଥ ବାଟ ।

ମାତ୍ର ଭବିତବ୍ୟେ ବାଟକେ ରୋଧିବ କାହିଁ,

ଅନ୍ଧି ସନ୍ଧି ନ ଥିଲେ ହେଁ ପଶେ ସେ ଝସାଇ ।

ନିୟତି ଅଦ୍ଭୁତ ଚୋର ଆସି ଅଦର୍ଶନେ,

ଅତର୍କିତେ ସିଦ୍ଧ କରେ ସ୍ୱାଭୀଷ୍ଟ ବହନେ ।

ପଶିପାରେ ଅଦୃଶ୍ୟେ ସେ ଜଉମୁଦା ଘରେ,

ତାହାର ଅଭେଦ୍ୟ ସ୍ଥାନ ନାହିଁ ଚରାଚରେ ।

ବନ୍ଧୁଗଣ କେତେକ୍ଷଣ ପରେ ଦ୍ୱାର ଫେଇ,

ଦେଖିଲେ ଶାୟିତା ତଳେ ମୃତା ମହାଦେଈ ।

ଭାବିଲେ ବାଞ୍ଚିତ ଯାର ଅନାମୟ ସ୍ଥଳ,

ରୋଧିବା ପ୍ରୟାସ ତାକୁ ବିଫଳ କେବଳ ।

ଧନ୍ୟ ଏ ବେନିଙ୍କ ପ୍ରେମ ପବିତ୍ର ସ୍ୱର୍ଗୀୟ,

ନରରୂପେ ଭୁଞ୍ଜୁଥିଲେ ପ୍ରକୃତ ଅମିୟ ।

ଥିଲେ ସିନା ବେନି ଜନେ ବେନିଙ୍କର ତୁଲ,

ଏକବୃନ୍ତେ ଫୁଟିଥିଲା ଆହା ଯୁଗ୍ମଫୁଲ !

ନିଶ୍ଚେ ଏ ବିନିଏ ସ୍ୱର୍ଗ ଅମର ଅମରୀ,

ଶାପ ହେତୁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟପୁରେ ଥିଲେ ଅବତରି ।

ଏଥୁଅନ୍ତେ ପରିଜନେ ବେନି ଶବ ବହି,

ରାଜ-ଉପଚାରେ ଦେଲେ ଶ୍ମଶାନରେ ଦହି ।

ଶ୍ମଶାନ ମଧ୍ୟରେ ଅଛି କୁଣ୍ଡ କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର,

ସେହିଠାରେ ବେନି ତନୁ ହେଲା ଭସ୍ମସାର ।

କରୁଛନ୍ତି ଦୁହେଁ ତହିଁ ଅଖଣ୍ଡ ବିଶ୍ରାମ,

ଅବଧି ଧରେ ସେ ଖାତ ସତୀକୁଣ୍ଡ ନାମ ।

ଧାର୍ମିକ ଗୁଣଜ୍ଞ ଧୀର ମହାତ୍ମା କେଶବ,

ସୂକ୍ଷ୍ମଦର୍ଶୀ ବିଚକ୍ଷଣ ପରମ ବୈଷ୍ଣବ ।

ଏକହସ୍ତେ ରତ ତାଙ୍କ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସାଧନେ,

ଆନ ନିୟୋଜିତ ଥିଲା ଧନ ବିତରଣେ ।

ନିଜେ ବଡ଼ ଥାଇ ବଡ଼ ଗଢ଼ୁଥିଲେ ନିତି,

ବଡ଼ପଣର ଏ ସିନା ଶାଶ୍ୱତୀ ସୁରୀତି ।

ଦରିଦ୍ର ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦାନେ କରୁଥିଲେ ଲଘୁ,

ନିତ୍ୟଦାନବ୍ରତ ଯଥା ପୂର୍ବେ ଥିଲେ ରଘୁ ।

ସେ ନୃପ-ମୌଳି-କିରୀଟ-କୋହିନୂର-ହୀର,

ଛନ୍ତି ଏ ଶ୍ମଶାନେ ତେଜି ଅଚିର ଶରୀର ।

ପ୍ରାତଃସ୍ମରଣୀୟ ରାଜକବି ଦୀନବନ୍ଧୁ,

ସୁରଙ୍ଗୀ-ଗୌରବ-ରବି ସର୍ବଜନ ବନ୍ଧୁ ।

ମନସ୍ୱୀ, ତେଜସ୍ୱୀ, ବିଜ୍ଞ, ଅତୁଳ ଯଶସ୍ୱୀ,

ଆଜୀବନ ସାରସ୍ୱତ-ଆଶ୍ରମ ତପସ୍ୱୀ ।

ଉଦାସୀନ ଭାବେ କରି ରାଜଲକ୍ଷ୍ମୀ ପୂଜା,

ପ୍ରାଣମଧ୍ୟେ ପୂଜୁଥିଲେ ଦେବୀ ଶ୍ୱେତଭୁଜା ।

ନ ବସି ସେ ରାଜାସନେ ମହାର୍ହ ତଳପେ,

ଉପବିଷ୍ଟ ଥାନ୍ତି ସଦା ବାଗ୍‌ଦେବୀ ମଣ୍ଡପେ ।

ଭକ୍ତକବି ଭକ୍ତିରସେ ରଚିଛନ୍ତି ଗ୍ରନ୍ଥ,

ସେହି ଭକ୍ତିଠାରୁ ସିନା ଘେନି ଶୁଭ ସନ୍ଥ ।

ମିଶିଗଲା ଏ ଶ୍ମଶାନେ ତାଙ୍କ ପୁଣ୍ୟତନୁ,

ମିଶିଯାଏ ରବିକରେ ଯଥା ଶକ୍ରଧନୁ ।

କାହିଁଗଲ ହେ ସୁରଙ୍ଗୀ-ଗୌରବ-କେତନ,

ଉତ୍କଳ ଭାରତୀଙ୍କର ସ୍ନେହାସ୍ପଦ ଧନ ।

ଉଠୁ ନାହିଁ କିପାଁ ଆଉ ତୁମ୍ଭ ବଂଶୀସ୍ୱନ,

କବିକର୍ଣ୍ଣ-ରସାୟନ ହୃଦ-ସମ୍ମୋହନ ।

ରହିବାରୁ କୀଟଦଷ୍ଟ ହୋଇ ଗ୍ରନ୍ଥ ସର୍ବ,

କ୍ଷୁବ୍‌ଧ ମନେ ତେଣୁ କି ହେ ରହିଛି ନୀରବ ?

ନ କର ନ କର କବି ଚିନ୍ତା ସେଥିପାଇଁ,

ଉନ୍ନତିର ଶୁଭଦିନ ଆସୁଅଛି ଧାଇଁ ।

ତୁମ୍ଭ କୁଳେ ଚନ୍ଦ୍ରରୂପେ ଚନ୍ଦ୍ର ଚୂଡ଼ାମଣି,

ଉଇଁଲେଣି ମହାମନା ନୃମଣି ଅଗ୍ରଣୀ ।

ତାଙ୍କ ଦେହୁ ଜ୍ଞାନ-ରଶ୍ମି ହୋଇ ବିସ୍ତାରିତ,

କରୁଛି ଅଜ୍ଞାନ-ତମେ ଦେଶୁ ବିତାଡ଼ିତ ।

ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କ ଖ୍ୟାତ ସମଜ୍ଞା ୧ ବର୍ଦ୍ଧନେ,

ନିଯୁକ୍ତ ସେ ଅହରହ କାୟବାକ୍ୟମନେ ।

କରିବେ ନିଶ୍ଚୟ ତୁମ୍ଭ ପ୍ରତିଭା ପ୍ରଚାର,

ଆସୁଛି ସେଦିନ, ନାହିଁ ବିଳମ୍ୱ ତାହାର ।

୧- କୀର୍ତ୍ତି ।

ଧନ୍ୟ ରାଜକବି ତବ ଲେଖନୀ କ୍ଷମତା,

ନୁହଇ ଲେଖନୀ ତାହା କାବ୍ୟ-କଳ୍ପଲତା ।

ତାହା ବଳେ କରିଗଲେ ହେ ନୃପ ସଞ୍ଚୟ,

ବିପୁଳ ଅକ୍ଷରକୀର୍ତ୍ତି ଭୂତଳେ ଅକ୍ଷୟ ।

ଅଦ୍ଭୁତ କ୍ଷମତା କାବ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରେ ପ୍ରଦର୍ଶାଇ,

ଯାଇଅଛ ତୁମ୍ଭେ ଲୋକେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଚିହ୍ନାଇ ।

ତୁମ୍ଭ ଚର୍ମ-ତନୁ ସିନା ହରିଅଛି ବିଧି,

ମାତ୍ର କାବ୍ୟମାଳା ଅଛି ଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରତିନିଧି ।

କରିବ ତା’ଯୋଗୁଁ ଦେଶ ଗୌରବନୁଭୂତି,

ଘରେ ଘରେ ହେବ ତବ କାର୍ଯ୍ୟ ଅନୁକୃତି ।

ଆସିବ ସେ ଶୁଭଦିନ ଅଦୁର ଭବିଷ୍ୟେ,

ପୁରିବ ଉତ୍କଳ ତବ ଶିଷ୍ୟ ଉପଶିଷ୍ୟେ ।

ବୁଡ଼ାଇ ଅକ୍ଷୟ ପ୍ରୀତି-ରଙ୍ଗେ କଳ୍ପ-ତୂଳୀ,

ଆଙ୍କି ହୃଦ-ପଟେ ତବ ପବିତ୍ର ପିତୁଳି,

ପୂଜିବେ ସ୍ୱଦେଶବାସୀ ପୁରୁଷାନୁକ୍ରମେ,

ମଣିବେ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ନିଜେ ତୁମ୍ଭରି ସମ୍ଭ୍ରମେ ।

ବୁଝୁଥିଲ ତୁମ୍ଭେ କବି ଏ ଦେହ ପିଞ୍ଜର,

ସତତ ପତନ ପ୍ରାୟ ରୋଗଶୋକ ଘର ।

କାରାରୁଦ୍ଧ ତହିଁ ଆତ୍ମାରୂପୀ ଧୂର୍ତ୍ତ ପକ୍ଷୀ,

ଛିଦ୍ର ପାଇ ଉଡ଼ିଯିବ ପୂର୍ବାବାସ ଲକ୍ଷି ।

ତେଣୁ ତୁମ୍ଭେ ଉପେକ୍ଷିଣ ପ୍ରାକୃତ ବିଷୟ,

ତୋଳୁଥିଲେ ଅପ୍ରାକୃତ କୀର୍ତ୍ତି-ଦେବାଳୟ ।

ରାଜା ତୁମ୍ଭେ, ମାତ୍ର ତବ ହୃଦୟେ ସତତ,

କରୁଥିଲେ ଅନିତ୍ୟତା ବୈରାଗ୍ୟ ରାଜତ୍ୱ ।

ଶ୍ୟାମକିଶୋରଙ୍କ ନାମେ ଖଣ୍ଡଇ ପ୍ରମାଦ,

ପିତୃ ସଦ୍ଗୁଣର ସେହି ସୁଯୋଗ୍ୟ ଦାୟାଦ ।

ପିତୃସମ ସୁବୈଷ୍ଣବ ସୁକବି ତେସନ,

ପରଦୁଃଖେ ଟଳୁଥିଲା ତାଙ୍କ ସିଂହାସନ ।

ବିଷୟ-ସୁଖରେ ରାଏ ଅର୍ପି ଜଳାଞ୍ଜଳି,

ବୈରାଗ୍ୟ-ପ୍ରବାହେ ସଦା ପଡ଼ିଥିଲେ ଢଳି ।

ଅଛନ୍ତି ସେ କର୍ମବୀର ଏହି ଶ୍ମଶାନରେ,

ଭସ୍ମମୟ ରୂପେ ମହା ଭସ୍ମ-ଆସନରେ ।

ଚନ୍ଦ୍ରୁ ଜାତ ଅଂଶୁପ୍ରାୟ ତାହାଙ୍କ କୁମର,

ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର ରାଜ ଶୁଭଗୁଣାକର ।

ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟ ବହୁ ତୀର୍ଥ କରି ପର୍ଯ୍ୟଟନ,

ତ୍ରିପତି ତୀର୍ଥରେ କଲେ ପ୍ରାଣ ବିସର୍ଜନ ।

ହୋଇଲା ଆନୀତ ତାଙ୍କ ପୁତ ଶବ ସତ୍ତ୍ୱ,

ସେ ସତ୍ତ୍ୱ ଏଠାରେ ସୁଦ୍ଧା ଲଭିଲା ପଞ୍ଚତ୍ୱ ।

ତାହାଙ୍କର ଖୁଲ୍ଲତାତ ଦେବ କ୍ଷତ୍ରିବର,

ସୁକଠୋର ହଠଯୋଗ ସାଧନ ତତ୍ପର ।

ଯାଙ୍କ ଭ୍ରାତୃଭକ୍ତି ସିନ୍ଧୁ ସମାନ ଅଗାଧ,

ଭାତ୍ରାଦେଶେ କଲେ ମହାନାଟକାନୁବାଦ ।

କବି, ଯୋଗୀ, ଆତ୍ମଦର୍ଶୀ, ସେ ମହାପୁରୁଷ,

ଆଶ୍ରିଲେ ଏ ସ୍ଥାନ, ଶେଷ ହୁଅନ୍ତେ ଆୟୁଷ ।

ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ରାଜା ନୃପତି ଅଗ୍ରଣୀ,

ସୁରଙ୍ଗୀ ବକ୍ଷର ଚିର ପ୍ରଗୌରବ-ମଣି ।

ସେ ନୃପତି ହୋଇ ଆହା କାଳର ଅଧୀନ,

ହୋଇଛନ୍ତି ଏ ଶ୍ମଶାନ ଧୂଳିରେ ବିଲୀନ ।

ପୁଣ୍ୟଶ୍ଳୋକ ଶ୍ରୀନୀଳାଦ୍ରିଚନ୍ଦ୍ର ମହାରାଜ,

ଯାହାଙ୍କର କୀର୍ତ୍ତି ବାନ୍ଧି ବସିଛି ସମାଜ ।

ଯହିଁ ଦେଖ ସୁରଙ୍ଗୀରେ ତାହାଙ୍କ କୀରତି,

ଥିଲେ ସେହୁ ଚିରକୀର୍ତ୍ତି ଉପାସକ ଯତି ।

ଜାଣୁଥିଲେ ନାହିଁ ସେହୁ ଦ୍ୱେଷ ହିଂସା କୋପ,

ହୋଇଅଛି ତାଙ୍କ ତନୁ ଏ ଶ୍ମଶାନେ ଲୋପ ।

ଦୁର୍ଜ୍ଜୟ ପ୍ରତାପୀ ଏହି ସର୍ବଗ୍ରାସୀ ସ୍ଥଳୀ,

ଦିଅନ୍ତି ସକଳେ ଏହା ପଦେ ଆତ୍ମବଳି ।

ଭୂପତି କିଶୋରଚନ୍ଦ୍ର ନୀଳାଦ୍ରି ତନୟ,

ଉଦ୍ଯୋଗୀ ପୁରୁଷ ଧୀର ଉଦାର ହୃଦୟ ।

ରୋଗେ ଶୋକେ ତାପେ ମୁଖ ନ କରନ୍ତି ହେଟ,

ପ୍ରିୟକାର୍ଯ୍ୟ ଥିଲା ଯାଙ୍କ ଜୀବନେ ଆଖେଟ ୧ ।

୧-ମୃଗୟା ।

କେବେ ଆଗ୍ନେୟାସ୍ତ୍ର କେବେ ଅଧିକ୍ୟ ୨ଧାରିଣ

ବନେ ବୁଲି ବିନ୍ଧୁଥିଲେ ଶମ୍ୱର ହରିଣ ।

ଏକପତ୍ନୀବ୍ରତ ସେହି ଗୃହସ୍ଥ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ,

ଅକାଳେ ବିଲୀନ ହେଲେ ଏ ଶ୍ମଶାନେ ଆସି ।

୨-ଗୁଣଯୁକ୍ତ ଧନୁ ।

ମାତ୍ର ପୂର୍ବୁଁ ଆସିଥିଲେ ତାଙ୍କ ଧର୍ମଜାୟା,

ଉପେକ୍ଷି ଭଙ୍ଗୃର ଭବେ ସେ ଭବର ମାୟା ।

ଚାହିଁ ବସିଥିଲେ ସତୀ ପତି-ଆଗମନେ,

ରହିଲେ ଉଭୟେ ଏଥି ଅଖଣ୍ଡ ମିଳନେ ।

ଚତୁର୍ଥ ସର୍ଗ

-ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ-

ସୁରଙ୍ଗୀ ପଶ୍ଚିମେ            ନୂଆଗଡ଼ ନାମେ

ବିଦିତ ପ୍ରାଚୀନ ଦୁର୍ଗ,

ଉଡ଼ାଉଣ ଥିଲା            ସମଜ୍ଞା-କେତନ

ଯାହାର ଅତିତ ଯୁଗ ।

ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ସମ୍ପଦ            ସୌଭାଗ୍ୟ ସମୟେ

ଥିଲା ସେହୁ ରାଜଧାନୀ,

ଅନିତ୍ୟ ସେ ସର୍ବ,            ତୁଟିଯାନ୍ତେ ଏବେ

ହୋଇଅଛି ଅରଣ୍ୟାନୀ ।

ଏ ସଂସାର ମଧ୍ୟେ            ଭବିତବ୍ୟାଧୀନ

ନୁହନ୍ତି ଜୀବେ କେବଳ,

ଆଉ ଆନ କଥା            ଜଡ଼ ପଦାର୍ଥର

ଅଛି ସୁଦ୍ଧା ଭାଗ୍ୟବଳ ।

ନିତ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତ            ଘଟୁଛି ଯା ଭବେ

ଭାଗ୍ୟ ସିନା ତାର ମୂଳ,

ଆଣିଦିଏ ସେହୁ            ସୁଖେ ଦୁଃଖେ ହୋଇ

ଅନୁକୂଳ ପ୍ରତିକୂଳ ।

ରଚିଥିଲା ଯେଉଁ            ଭାଗ୍ୟ, ଦୁର୍ଗେ କରି

ସୁନ୍ଦରଠାରୁ ସୁନ୍ଦର,

ଭର୍ଣ୍ଣାନାଭ ପ୍ରାୟ            ହରିଲା ତା ଶୋଭା

ପୁଣି ସେ ଭାଗ୍ୟ-ତସ୍କର ।

ରାଜଭବନର            ଚିହ୍ନ ବର୍ଣ୍ଣ ଏବେ

ଦିଶୁ ନାହିଁ କିଛି କାହିଁ,

ସୌଭାଗ୍ୟ ସଙ୍ଗତେ            ଅସ୍ତିତ୍ୱ ତାହାର

ନେଇଛି କାଳ ଭସାଇ ।

ଏହିପରି ପଥ            ଘାଟ, ଦେବାଳୟ

ମଣ୍ଡପ ଆଗାର ରାଜି,

ହୋଇଅଛି କ୍ଷତ-            ବିକ୍ଷତ ଶରୀର

ମହାକାଳ-ବାତ୍ୟା ବାଜି ।

ଯେଉଁ କାଳ ଗଢ଼େ            ସେହିକାଳ ଭାଙ୍ଗେ

ଭଙ୍ଗା ଗଢ଼ା ତାର ରୀତି,

ଯେତେ ଭାଙ୍ଗୁଅଛି            ତେତିକି ପୁଣି ସେ

ଗଢ଼ୁଅଛି ନିତି ନିତି ।

କରିଯାଉଅଛି            ତାହା କାର୍ଯ୍ୟ ସେହୁ

ନ ରଖି କାହା ପ୍ରତୀକ୍ଷା,

ଘଟଣା ବ୍ୟାଜରେ            ଗୋପନେ ପ୍ରଚାରି

ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମହାଦୀକ୍ଷା ।

ନୂଆଗଡ଼ ପୂର୍ବେ            ମହାରଣ୍ୟ ଭେଦି

ଚାଲନ୍ତି ଯାଉଁଳୀ ନଦୀ,

ଗମନ୍ତି କି ଆହା            ସନ୍ନିଧି ଲଭିଣ

କଳିନ୍ଦଜା ୧ ବିଷ୍ଣୁପଦୀ ୨ ।

୧-ଯମୁନା ନଦୀ । ୨-ଗଙ୍ଗା ।

କିମ୍ୱା ଧରାକଣ୍ଠେ            ରଜତନିର୍ମିତ

ଦୋସରି ମୋହନ ମାଳ,

ଅବା ଖେଳି ଖେଳି            ଚାଲିଛି କି ଆହା

ବ୍ୟାଳ ସଙ୍ଗେ ଆନ ବ୍ୟାଳ ।

ନାହିଁ ତାହାଙ୍କର            ତର୍ଜନ ଗର୍ଜନ

ନର୍ତ୍ତନ ବା ଉଲ୍ଲମ୍ଫନ,

ଅବା ତଟପ୍ଳାବୀ            ଭଙ୍ଗୁର ତରଙ୍ଗ

ଭଉଁରୀ ଭୀମ ଘୂର୍ଣ୍ଣନ ।

କରନ୍ତି ଉତ୍ସାହ-            ଉଦ୍ୟମବିହୀନ

ପରାଏ ମନ୍ଥର ଗତି,

ତୋଳନ୍ତି ଇଙ୍ଗୁଦୀ            ଫଳ ତୀରବନୁଁ

ହରଷେ ବନ୍ୟ ଯୁବତି ।

ଠାବେ ଠାବେ ତୀରେ            ଖର୍ଜ୍ଜୁର ପାଦପେ

ଝୁଲଇ ବାୟା କୁଲାୟ,

ଭିକ୍ଷା ଝୁଲି କାନ୍ଧେ            ଧରି ଉଭା କିବା

ଭିକ୍ଷାଜୀବୀ ଶୀର୍ଣ୍ଣକାୟ ।

ବେନି ତଟିନୀର            ସଙ୍ଗମ ପ୍ରଦେଶ

ନିର୍ଜନ ମହାନିସ୍ତବ୍‌ଧ,

ବେଳେ ବେଳେ ଶୁଭେ            ନଦୀପଠାଚାରୀ

ମହିଷର ଟିପାଶବ୍ଦ ।

ସଙ୍ଗମ ସ୍ଥାନରେ            ତ୍ରିକୋଣାକୃତିରେ

ବିରାଜିତ କ୍ଷୁଦ୍ର ଦ୍ୱୀପ,

ତହିଁ ପରେ ଶୋଭେ            ଦକ୍ଷିଣ କବାଟ ୩

ଶାଳ୍ମଳୀ, ଇଙ୍ଗୁଦୀ, ନୀପ ।

୩-ବୃକ୍ଷବିଶେଷ

ଦର୍ଶନ ମାତ୍ରେ ତା’            ପୁରାଣବର୍ଣ୍ଣିତ

ଶାଳ୍ମଳୀ ଦ୍ୱୀପର କଥା,

ଅଯାଚିତ ଭାବେ            ହୃଦୟ ମଧ୍ୟରେ

ଉଦିତ ହୁଏ ସର୍ବଥା ।

ଉତ୍ତର ଦିଗରେ            ସମାଧିସ୍ଥ ଋଷି

ପରାଏ ଋଷିପର୍ବତ,

ଭେଦିଣ ବିଶାଳ            ନୀଳ ନଭସ୍ତଳ

ତୋଳିଛି ଶିର ଉନ୍ନତ ।

ସର୍ବଗ୍ରାସୀ କାଳ            କୁଟିଳ ହାସ୍ୟକୁ

ନ କରି ଭ୍ରୁକ୍ଷେପ ଗିରି,

ଯୁଗଯୁଗାନ୍ତରୁ            ରହି ପ୍ରକାଶୁଛି

ଅବଧି ପାର୍ଥିବ ଶିରୀ ।

ସ୍ତରେ ସ୍ତରେ ରହି            ପ୍ରକାଶେ କାନନ-

ମାଧୁରୀ ଶ୍ୟାମାୟମାନ,

ଦୂରୁ ଦିଶେ ଯଥା            ରହିଛି ବିସ୍ତୃତ

ଡ଼ୋରିଆ ନୀଳ ବିତାନ ।

ପ୍ରତୀଚୀ ଦିଗରେ            ରହି ବିଲମ୍ୱିତ

କାଙ୍ଗୁଦେଈ ଗିରିମାଳ,

ବିସ୍ତାରି ଅସଂଖ୍ୟ            ଶାଖା ଉପଶାଖା

ଚୁମ୍ବୁଅଛି ଚକ୍ରବାତ ।

ଅସ୍ତାଦ୍ରି ଜିଗ୍ମିଷୁ ୪            ଦେବ ବିଭାବସୁ

ବସି ଏ ପର୍ବତ ଶିରେ,

କମଳିନୀ ଧୈର୍ଯ୍ୟ            ସହ ଓଟାରନ୍ତି

ବିକ୍ଷିପ୍ତ ମୟୁଖେ ଧୀରେ ।

୪-ଗମନେଚ୍ଛୁକ ।

ଅଦ୍ଭୁତ ମହିମା-            ମୟୀ କାଙ୍ଗୁଦେଈ

ସେ ଅଚଳ ଅଧିଦେବୀ,

ଘୋର ଅବଗ୍ରହେ            ଲଭନ୍ତି ସଲିଳ

କୃଷକେ ତାହାଙ୍କୁ ସେବି ।

କାଠୁରିଆକୁଳ            କୁଠାର ଶବଦ

ଅନୁକାରୀ ବାଟଛାପି ୫,

ଉଚ୍ଚେ କରେ ଶବ୍ଦ            ଗିରିବନେ ଘନ

ପତ୍ର-ଅନ୍ତରାଳେ ଛାପି ।

୫- କପୋତାକାର ପକ୍ଷିବିଶେଷ ।

କାଷ୍ଠଜୀବୀଙ୍କର            କୁଠାର ଶବଦ

ମଣି ତାକୁ ମହାବଳ,

ଆଶାନ୍ୱିତ ମନେ            ଆସି ଉପସ୍ଥିତ

ହୁଏ ସେଠାରେ ଚଞ୍ଚଳ ।

ତହୁଁ ଧୂର୍ତ୍ତ ଖଗ            ଅନ୍ୟତ୍ର ଯାଇଣ

କରେ ଶବ୍ଦ କାଠହଣା,

ଏହିରୂପେ ସଦା            କରି ବୁଲୁଥାଏ

ମହାବଳେ ପ୍ରତାରଣା ।

ବୁଦ୍ଧିବଳ ସନା            ବାହୁବଳ ଆଦି

ସକଳ ବଳକୁ ବଳେ,

ସେ ବଳେ ନଗଣ୍ୟ            କ୍ଷୁଦ୍ର ପକ୍ଷୀ କରେ

ପରାଜୟ ମହାବଳେ ।

ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗରେ            ବହେ କେର ନଦୀ ୧

ବିଷମ ଶିଳା-ଶେଯରେ,

କାହିଁ ବ୍ୟଗ୍ରେ ଗୌଣେ            କାହିଁ ବା ସଳଖେ

କାହିଁ ବକ୍ରଗତି ଧରେ ।

୧- ଏହି ଅଂଶରେ ବାହୁଦା ନଦୀ କେର ନଦୀ ନାମରେ ଅଭିହିତ ।

ଗୋପନେ ଗୋପନେ            ବହେ କାହିଁ ଭେଦି

ନୀରନ୍ଧ୍ର ବଂଶ ଅଟବୀ,

ସୁର-ପର ହର            ଜଟାଜୁଟେ ଯଥା

ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନେ ବହେ ଜାହ୍ନବୀ ।

ତୁଙ୍ଗ ବଡ଼ଗଭା            ଏଲଗଲ ଗିର ୨

ମଧ୍ୟେ ଏଲଗଲ ଗଣ୍ଡ,

ଛୁଇଁ ନାହାନ୍ତି ସେ            ସ୍ଥାନକୁ ଅବଧି

କିରଣ-ଦଣ୍ଡେ ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡ ।

୨- ବତଗଭା ଏବଂ ଏଲଗଲ ସ୍ୱନାମପ୍ରସିଦ୍ଧ ପର୍ବତଦ୍ୱୟ ।

ବେନି ତୀରେ ବେନି            ଦୁରାରୋହ ଗିରି

ଟେକିଛନ୍ତି ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱେ ଶିର,

ମଧ୍ୟେ ଅପ୍ରଶସ୍ତ            ତରଙ୍ଗିଣୀ ଶଯ୍ୟା

ପାତାଳ ପ୍ରାୟ ଗଭୀର ।

ବିଜନ ଭୀଷଣ            ଚିର ଅନ୍ଧାରିତ

କେର ନଦୀର ସେ ଖଣ୍ଡ,

ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳାଗର୍ଭେ            ବିରାଜିତ ଯଥା

ରୁଦ୍ର ସପ୍ତକୋଶୀ ଗଣ୍ଡ ।

ଦେଖି ସେ ସ୍ଥାନର            ଭୀମକାନ୍ତ ଦୃଶ୍ୟ

ଅପୂର୍ବ ତରଙ୍ଗାୟିତ,

ଅପ୍ରତ୍ୟାଶପୂର୍ବ            ଭାବାବେଶେ ହୁଏ

ହୃଦ-ସିନ୍ଧୁ ଉବ୍ଦେଳିତ ।

ପରଶ ମାତ୍ରେ ସେ            ଅମର-ବାଞ୍ଚିତ

ପୂତ ଅପାର୍ଥିକ ସ୍ଥାନ,

ସଂସାରର ସତ୍ତା            ମାନବ ଅସ୍ମିତା

ଭବେ ଖରେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ।

ସ୍ୱର୍ଗେ ବା ବୈକୁଣ୍ଠେ            କିମ୍ୱା ସୁଖମୟ

ଅଜ୍ଞାତ ଧାମେ ଆସିଛି,

ସେ ଶାଶ୍ୱତ ସ୍ଥାନେ            ବସିଥିବା ଯାଏ

ବାରି ହୁଏ ନାହିଁ କିଛି ।

ଶୋକତାପ-ଦଗ୍‌ଧ            ଦ୍ୱନ୍ଦ-କଳୁଷିତ

ସଂସାର ଘୋର ଗହନ-

ମଧ୍ୟରେ ସେ ସ୍ଥାନ            ଶୁଭ୍ର ସୁଶୀତଳ

ଶାନ୍ତିସୁଖ-ନିକେତନ ।

ରଜତମ ନାଶି            ସତ୍ତ୍ୱେ ପରକାଶେ

ଧନ୍ୟ ସେ ସ୍ଥାନ ପ୍ରଭାବ,

ଆଜନ୍ମ ନାସ୍ତିକ            ହୃଦେ ଆଣିପାରେ

ପଲକେ ଆସ୍ତିକ ଭାବ ।

ଭୀଷଣ ପ୍ରଦେଶ,            ସେ ଭୀଷଣତାକୁ

ନିସର୍ଗ ଶୋଭା ସର୍ବଥା,

ଆଚ୍ଛାଦି ରଖିଛି            ଗୂଢ଼ ଆବରଣେ

କମଳେ କମଳ ଯଥା ।

ଅଦୃଷ୍ଟ ଅଶ୍ରୁତ            ସେ ମହା ସୁଷମା

ଉପମା ଉତ୍‌ପ୍ରେକ୍ଷାହୀନ,

ବଡ଼ଶୀ ପ୍ରାୟେ ସେ            ଆତର୍କିତ ଭାବେ

ଟାଣି ଧରେ ମନ-ମୀନ ।

ଚିର ଦୁଃଖୀ ନର-            ନୟନ-ସଙ୍ଖାଳି

ସେ ଦୁଃଖପାସୋରା ସ୍ଥଳ,

ଦୁଃଖୀ ଲୋଡ଼େ ସିନା            ନିକାଞ୍ଚନ, ତେଜି

ସଂସାର ଘୋର ଗହଳ ।

କବି ପକ୍ଷେ ତାହା            ସାରସ୍ୱତ କୁଞ୍ଜ

ଯୋଗୀ ନେତ୍ରେ ତ୍ରିପିଷ୍ଟପ,

ରସିକ ପକ୍ଷରେ            ବିଳାସ ଭଣ୍ଡାର

ଭାବୁକ କଳ୍ପପାଦପ ।

ବନ୍ଧୁର ଉପଳ-            ଶେଯେ ଜଳସ୍ରୋତ

ବହିଯାଏ କଳକଳି,

ପୃଥୁଳେ ତାହାକୁ            ବହୁ କଳକଣ୍ଠ

ବିହଗକୁଳ କାକଳି ।

ଉଠୁଥାଏ ସଦା            ସେ ବିପୁଳ ସ୍ୱର

ପ୍ରଭାତେ କିବା ପ୍ରଦୋଷେ

ହେଉଛି କି ନାନା            ବାଦିତ୍ର ବାଦିତ

ଗମ୍ଭୀର ସ୍ନିଗ୍‌ଧ ନିର୍ଘୋଷେ ।

ଠାବେ ଠାବେ ରହି            ସ୍ରୋତମୁଖେ ଶିଳା

ସୃଜୁଛି ବହୁ ପ୍ରବାହ,

ଗଣ୍ଡ ମଧ୍ୟେ ଅବା            ମୁଣ୍ଡ ଟେକିଛନ୍ତି

ବିକଟ ଭୀଷଣ ଗ୍ରାହ ।

କାହିଁ ସ୍ରୋତ ଛିନ୍ନ            କହିଁ ବା ସଂଯୁକ୍ତ

ସଜିତ କାହିଁ ତ୍ରିବେଣୀ,

କାହିଁ ପଞ୍ଚନଦ            କାହିଁ ଉପନଦୀ

କାହିଁ ଶାଖାନଦୀଶ୍ରେଣୀ ।

କାହିଁ ଅବା ଶିଳା-            ସଂରୁଦ୍ଧ ପ୍ରବାହ

ଅପ୍ରଶସ୍ତ ଛିଦ୍ର ଦେଇ,

ପ୍ରପାତ ଆକାରେ            ଝର୍ଝର ଆରବେ

ପଡ଼ୁଛି ତଳକୁ ଡ଼େଇଁ ।

ଜଳଦେବୀଙ୍କର            ସଦା ଲୋଳାୟିତ

ରଜତ ରସନା ପରି,

ବୁଲୁଥାନ୍ତି ଖେଳି            ଜଳେ ଇତସ୍ତତଃ

ଚଞ୍ଚଳେ ବହୁ ଶଫରୀ ।

ସୁନ୍ଦର ବର୍ତ୍ତୁଳ            ଚିକ୍କଣ କର୍କରା

ଯାଏ ସ୍ରୋତେ ଗଡ଼ି ଗଡ଼ି,

ଶାଳଗ୍ରାମକୁଳ            ରଚନ୍ତି କି ଜଳ-

କେଳି ହୋଇ ଜଡ଼ାଜଡ଼ି ।

ସ୍ରୋତ ଧାରେ ଧାରେ            ମାଡ଼ିଛି ଗହଳେ

ଧବଳ ଶୈବାଳ ଲଟା,

ଜରତୀ ତଟନୀ            ବିସ୍ତାରିଅଛି କି

ପକକେଶରଚୀ ଜଟା ।

ଇଜ୍ଜ୍ୱଳ, କରଞ୍ଜ,            ଉଡ଼ୁମ୍ୱର, ଜାମ,

ବକୁଳ, ହରିଡ଼ା, ବେଲ,

ଯଜାଙ୍ଗ ସଙ୍ଗତେ            ପାଣି କନିଅର

ହୋଇଛନ୍ତି ତହିଁ ମେଳ ।

ଶାଖେ ଶାଖେ ଛନ୍ଦି            ଗଣ୍ଡ ପରେ ଟାଣି-

ଅଛନ୍ତି ପତ୍ର-ଚାନ୍ଦୁଆ,

ନିର୍ଭୟରେ ତହିଁ            ରାବୁଥାନ୍ତି ବସି

ମଧ୍ୟାହ୍ନରେ ଶୁକ ଶୁଆ ।

ବକ, ମତ୍ସ୍ୟରଙ୍କ            ଆଦି ଖଗବର୍ଗ

ତହିଁରେ ଚିର ଅତିଥି,

ଡାହୁକ, ଟିଟ୍ଟିଭ            ଡ଼ମ୍ୱବାଉ, ପାରା,

ବିହରନ୍ତି ବୀଥି ବ୍ୟଥି ।

ଏକେ ତ ସ୍ୱଭାବ-            ଶୀତଳ ସେ ସ୍ଥାନ

ଦୁଯେ ତହିଁ ଗନ୍ଧବହ,

ବହେ ମନ୍ଦେ ମନ୍ଦେ            ଦୂର ବନସ୍ଫୁଟ

ଚମ୍ପା ପରିମଳ ସହ ।

ଅଗାଧ ଗଭୀର            ସେ ଗଣ୍ଡଦର୍ଶନେ

ଏ ଭାବ ହୁଏ ଭଦ୍ରେକ,

ଏହିପରି ସିନା            ଚନ୍ଦ୍ରଚୂଡ଼ାମଣି

ନୃପତି ବୁଦ୍ଧି ବିବେକ ।

ହେ ନୃପ ଅଗ୍ରଣି,            ଚନ୍ଦ୍ରଚୂଡ଼ାମଣି

ମହାଯଶା ସଦାଶୟ,

ଗଣ୍ଡଜଳ ସମ            ସ୍ୱଚ୍ଛ ସୁନିର୍ମଳ

ଶୀତଳ, ତବ ହୃଦୟ ।

ତବ ରାଜ୍ୟେ ଏହି            ମହାଦୃଶ୍ୟ, କ୍ଷୁଦ୍ରେ

କରିପାରେ ମହୀୟାନ,

ନ ହେବ ତୁମ୍ଭର            ହୃଦୟ ମହତ

କିପାଇଁ ହେ ମତିମାନ !

ଭାଗ୍ୟଦର ତୁମ୍ଭେ,            ପ୍ରକୃତି ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ

କରିବା ପାଇଁ ଭବିନ ୧

ଦେଖାଉଛି ସିନା            ତବ ନେତ୍ରେ କୃତି

ଏ ଶୋଭା ନିତ୍ୟ ନବୀନ ।

୧- କବି, କାବ୍ୟକର୍ତ୍ତା ।

ଇଜ୍ଜ୍ୱଳ ସୁମନ            ଦୋଦୁଲ୍ୟ ସ୍ତବକ

ଗଣ୍ଡଜଳେ ପ୍ରତିଫଳି,

ସିନ୍ଧୁଗର୍ଭ ସ୍ଥିତ            ପ୍ରବାଳ ଲତିକା

ଶୋଭାକୁ ଦିଅଇ ଦଳି ।

ଅବା ସିନ୍ଧୁଗର୍ଭେ            ଗୁପତେ ବହୁଛି

ବାଡ଼ବ ଅନଳଧାରା,

ଅଥବା ଚହଟେ            ଘନ ଅନ୍ତରାଳୁ

ରଙ୍ଗ ଶମ୍ପା ଘନଦାରା ।

ନୀଳିମା ବର୍ଦ୍ଧନ            କରିଅଛି କାହିଁ

ହରୀତକୀ ପଡ଼ି ପୟେ,

ତାରକିତ      କାହିଁ            କରିଛନ୍ତି ଜଳେ

ଅରଣ୍ୟ କୁସୁମଚୟେ ।

କାହିଁ ଅବା ଜଳେ            ଭାସେ ଅଗଣିତ

କୁମ୍ଭାକୃତି କୁମ୍ଭୀଫଳ,

ଫଳାହାର ବ୍ରତୀ            ଅଜିନପତ୍ରର ୨

ଅଟେ ଯା ପ୍ରିୟ ସମ୍ୱଳ ।

୨- ବାଦୁଡ଼ି ।

ସ୍ୱଭାବ-ନିଃଶଙ୍କ            କରକଟରଙ୍କ

ଶବର ଜାତି ଶିଶୁଏ,

ଗଣ୍ଡ ଖୋଲେ ପଶି            ବିକ୍ରମ ପ୍ରକାଶି

ଚିପନ୍ତି ବସି କାଦୁଏ ।

ଶିକାର ଆଶରେ            ବୁଲୁଥାନ୍ତି ତହିଁ

ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବନ୍ୟ ଜାତି,

ଧରି କରେ ରୌପ୍ୟ                  ସନ୍ନିଭ ଭାସୁର

ତୀକ୍ଷ୍ମ ପଶୁଘାତୀ କାତି ।

ବିଶୁଦ୍ଧ ଗନ୍ଧନା-            କାଷ୍ଠ ସଂଘର୍ଷଣେ ୩

ଉତ୍ପାଦି ଅଗ୍ନିକଣିକା,

ଟାଣି ନେଉଥାନ୍ତି            ବେଳେ ବେଳେ ତହିଁ

ସଂଯୋଗି ବିଶାଳ ପିକା ।

୩- ଏହା ଅଗ୍ୟାବଥୁ ବୃକ୍ଷ । ତୈଲଙ୍ଗୀୟମାନେ ଏହାର ଶାଗ ଭକ୍ଷଣ କରନ୍ତି । ଶୁଷ୍‌କ ଗନ୍ଧନା କାଷ୍ଠ ଘର୍ଷଣରେ ଅଗ୍ନି ଉତ୍ପାଦିତ ହେଉଥିବାର ଲେଖକଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୀଭୂତ ହୋଇଅଛି ।

ଚିର ଛାୟାଯୁକ୍ତ            ଭବ ମାୟାମୁକ୍ତ

ସେ ସ୍ଥାନ ବୈକୁଣ୍ଠୋପମ,

ନିଦାଘ ମଧ୍ୟାହ୍ନେ            ଦର୍ଶକର ତହିଁ

ଉପୁଜେ ପ୍ରଭାତ-ଭ୍ରମ ।

ଏଲଗଲ ଗିରି            ନିବାସୀ ଅନ୍ତ୍ୟଜ-

ଶବର କନ୍ଧ ଜାତିର,

ଶରୀରେ ସଞ୍ଚାରେ            ସେ ଗଣ୍ଡ ସଲିଳ

ବିଶୁଦ୍ଧଧାର ରୁଧିର ।

ବନ୍ୟ ଫଳମୂଳ            ଗଣ୍ଡ ଜଳ ବିନା

ଅରଣ୍ୟ ବର୍ବରଗଣେ,

ନ ଚିହ୍ନନ୍ତି କିଛି            ପୁଣି ରାଜା ଭିନ୍ନ

କାହାକୁ ମର ଭୁବନେ ।

ପର୍ବତ ଉପରେ            କରିଣ କର୍ଷଣ

କରନ୍ତି ବିବଧ ଚାଷ,

ପରିଶ୍ରମ ତାଙ୍କ            ଜୀବନର ବ୍ରତ

ପରିଶ୍ରମର ସେ ଦାସ ।

ମୋଟା ଭାତ, ମୋଟା            ଲୁଗାରେ ତାଙ୍କର

କଟିଯାଏ ସୁଖେ ଦିନ,

ନ ଧରନ୍ତି ଭ୍ରମେ            ବାହ୍ୟ ପରିପାଟୀ

ନବ୍ୟ ସଭ୍ୟତାର ଚିହ୍ନ ।

ସୁଖ ନାମେ ଯାହା            ଅଭିହିତ ତାହା

ଭୁଞ୍ଜନ୍ତି ସେହୁ ମହୀରେ,

ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ଯେ ସୁଖ            ରାଜହର୍ମ୍ୟେ ତାହା

ସୁଲଭ ତାଙ୍କ କୁଟୀରେ ।

ବର୍ଣ୍ଣିବି ରେ ଗଣ୍ଡ            କି ଭାଷାରେ ତୋତେ

ଖୋଜି ଖୋଜି ପାଉ ନାହିଁ,

ତୋ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା            ଉପଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦ

ମାତୃଭାଷାରେ ବା କାହିଁ ?

ନଗଣ୍ୟ ଲେଖନୀ-            କ୍ଷମତା ଆବର

ନ ଗଣ୍ୟ ନରକ୍ଷମତା,

ତୋ ମହିମା ସହ            ତୁଳନାରେ ତାଳ

ସହ ସେ ତିଳ ସର୍ବଥା ।

ତୋ ଦର୍ଶନେ ନୀଚ            ହୃଦୟହୀନର

ତୁଟଇ ମୋହ ଦୁରାଶା,

ତୁଟିଯାଏ ଯଥା            ପତନ ଆଘାତେ

ମୂଷଳୀ ମହାପିପାସା ୧ ।

୧- ଝିଟିପିଟି । ଏହାକୁ ତୃଷା କଲା ସମୟରେ ଏ ଉପରୁ ଖସିପଡ଼େ, ତାଦ୍ଦ୍ୱାରା ଏହାର ତୃଷା ଦୂର ହୁଏ ।

କି ବର୍ଣ୍ଣିବି ତୋର            ଗୁଣ, ସାରସ୍ୱତ

ରସନାକୁ ତାହା ବଳେ,

ତୋ ଦର୍ଶନ ମାତ୍ରେ            ନର ମମକାର ୨

ବୁଡ଼ିଯାଏ ତୋର ଜଳେ ।

୨-‘ମୋର ଧନ’, ‘ମୋର ପୁତ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ଭାବି ।

ମହାତୀର୍ଥ ହୋଇ            ରହିଅଛୁ ଆସି

ନର-ନେତ୍ର ଅଗୋଚରେ,

କେ କହିବ ବିଧି            ବିହିଲା କିପାଇଁ

ଏ ଶାପ ତୋହ ଭାଗ୍ୟରେ ।

ତୋ ଗର୍ଭ ବିସ୍ତୃତ            ପ୍ରସ୍ତର ବିତାନ

ସଙ୍ଗତେ ରତ୍ନଖଚିତ-

ଦନ୍ତାବଳ ଦନ୍ତ            ଭଦ୍ରାସନ ନୁହେଁ

ସହସ୍ର ଅଂଶେ ତୁଳିତ ।

ପ୍ରସ୍ତର ନୁହେଁ ସେ            ସୁଖାମୃତମୟ

ଶାଶ୍ୱତ ଶାନ୍ତି ମଣ୍ଡପ,

ଶାନ୍ତିଦେବୀ ତହିଁ            ବସି ନିର୍ଜ୍ଜନରେ

ଆଚରନ୍ତି ତୀବ୍ର ତପ ।

ନୂଆଗଡ଼ ମଧ୍ୟେ            ଠାବେ ଠାବେ ସ୍ଥିତ

ଅଦ୍ୟାପି ଦେବମନ୍ଦିର,

କେହି ଭଗ୍ନୋନ୍ମୁଖ            କେହି ଅର୍ଦ୍ଧଭଗ୍ନ

କେ ଜରାଜୀର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥବିର ।

ମହାକାଳ ମୂକ-            ସାକ୍ଷୀ ପ୍ରାୟ ଠିଆ

ଜଗନ୍ନାଥ ଦେବାଳୟ;

କପାଟ ଦେହଳୀ            ଯାହାର ଅଦ୍ଭୁତ

ଚାରୁ କାରୁକଳାମୟ ।

ପ୍ରବେଶ ମାର୍ଗରେ            ଦ୍ୱାରଶୁଣୀ ଦେବୀ

ବସିଛନ୍ତି ଦ୍ୱାର ଜଗି,

ରଚିଛନ୍ତି ବଂଶ-            କୁମ୍ଭେ ତାଙ୍କ କୁଞ୍ଜ

ଦୃଢ଼େ ହୋଇ ଲଗାଲଗି ।

ଅଦୂରେ ତାହାର            ଛବିଳ ଦେଉଳେ

ନିବସନ୍ତି ବୃଦ୍ଧ ହର,

ବରାଭୟଦାତା            ଦୁଃଖି-ଦୁଃଖତ୍ରାତା

ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ବାଲୁଙ୍କେଶ୍ୱର ।

ଭୂତପୂର୍ବ ରାଜ-            ନଅର ସମ୍ମୁଖେ-

ଜଗଦମ୍ୱାକ୍ରୁରାଶିଣୀ,

ବସନ୍ତି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳି            ଦିଗ, ଦେବପ୍ରଭା

ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ୱରୂପିଣୀ ।

ନର-ନୟନର            ଅସହ୍ୟ ତାଙ୍କର

ବଦନ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ପ୍ରଭା,

ତେଣୁ ପୃଷ୍ଠଭାଗେ            ପାଉଅଛି ପୂଜା

ଦେବୀଙ୍କ ମସ୍ତକ ଗଭା ।

ଦେବୀଙ୍କ ଚୌପାଶେ            କନିଅର କୁଞ୍ଜେ

ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପେ ମଣ୍ଡି,

ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ସ୍ୱରେ            ଗୁଣନ୍ତି ଭ୍ରମରେ

ଦେବୀ ତୁଷ୍ଟି ପାଇଁ ଚଣ୍ଡୀ ।

ମସ୍ତକେ କଉଡ଼ି-            ଝାମ୍ପି ଦିଶେ ଯଥା

ମେଦୁର ମୁକ୍ତାକିରୀଟ,

ଦାଉ ଦାଉ ଦିଶେ            ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ-ପିହିତ

ସମୁଜ୍ଜ୍ୱଳ ନୀଳ ଛିଟ ।

ରାଜ୍ୟ ଅଧିଷ୍ଠାତ୍ରୀ            ସଦ୍ୟ ବରଦାତ୍ରୀ

ଅଟନ୍ତି ସେ ଦେବୀ ଯେଣୁ,

ତେଣୁ ତାଙ୍କଠାରେ            ଯାଚନ୍ତି ସତତ

ସକଳେ କରୁଣାରେଣୁ ।

କ୍ରୁରାଶିଣୀ ନାମ            ସ୍ମରଣ ମାତ୍ରକେ

ପଳାଏ ବିପଦ ଭୟ,

ଚନ୍ଦ୍ରବଂଶୀ ନୃପେ            ଅତେୟ, ଲଭିଣ

ତାଙ୍କ ବାହୁଚ୍ଛାୟାଶ୍ରୟ ।

ଅଶ୍ୱିନେ ତାଙ୍କର            ପୁଣ୍ୟ ପୀଠେ ବସେ

ମେଳା ପ୍ରତି ସମ୍ୱତ୍ସର,

ଦେଶ ଦେଶାନ୍ତରୁ            ରୁଣ୍ଡୀଭୂତ ଆସି

ହୁଅନ୍ତି ଯାତ୍ରିନିକର ।

ବହୁ ପଣ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ            ବିପଣୀବୀଥିକା

ବସେ ଆସି ତହିଁ କେତେ,

ରାଜ୍ୟ ଅଭ୍ୟନ୍ତର            ବାଣିଜ୍ୟ ବାରତା

ଜଣାଇଦିଏ ସଙ୍କେତେ ।

ସିଂହଦ୍ୱାର, ଯହୁଁ            ଉଠୁଥିଲା ବନ୍ଦି-

ମୁଖ ବିନିଃସୃତ ଗୀତ,

ଏବେ ସେ ହେଉଛି            ବିଭାବରୀ ସାରା

ଶିବାରବେ ମୁଖରିତ ।

ଯେ ପ୍ରାଙ୍ଗଣ ପୂର୍ବେ            ସ୍ୱଚ୍ଛ ସୁନିର୍ମଳ

ଥିଲା କମଳା ଆବାସା,

କାଳବଶେ ଆହା            ମାଡ଼ିଅଛି ଏବେ

ଗହଳେ ତହିଁରେ ଘାସ ।

ଯହିଁ ଦ୍ୱାରଦେଶେ            ଝୁଲୁଥିଲା ସଦା

ହୀରା ନୀଳା ମୋତି ଝାଲି,

ବୃକ୍ଷୁଁ ବୃକ୍ଷାନ୍ତରେ            ଟାଣିଛନ୍ତି ତହିଁ

ଊର୍ଣ୍ଣନାଭ ତନ୍ତୁଜାଲି ।

ଥିଲା ନାହିଁ ଯହିଁ            ଅନ୍ଧାରର ତିଳେ

ପ୍ରବେଶର ଅଧିକାର,

ସେ ରାଜନଅର            ହୋଇଅଛି ଏବେ

ଅନ୍ଧାରମୟ କାନ୍ତାର ।

ଗଡ଼ ଚଉପାଶେ            ଗଭୀର ପରିଖା

ତ୍ରିଭାଗ ହୋଇ ପ୍ରୋଥିତ,

ଆରମ୍ଭିଛି ଏବେ            ନୀରବ ଭାଷାରେ

ଜୀବନ ଶେଷ ସଙ୍ଗୀତ ।

ପରିଖା ପ୍ରଚୀରେ            ନିବିଡ଼ ଦୁର୍ଭେଦ୍ୟ

ବିସ୍ତୃତ ଶାଳିମ୍ୱବନ,

ବିଭୀଷିକା ସଖୀ-            ଅମା ରଜନୀର

ଚିର-ପ୍ରିୟ-ନିକେତନ ।

ସେହି ବନଭୂମି            ସେହି ଗିରିନଦୀ

ପୂର୍ବ ପରି ଅଛି ସର୍ବ,

ମାତ୍ର ସେ ସ୍ଥାନର            ପୂର୍ବ ଗଉରବ

ହୋଇଛି ସମୂଳେ ଖର୍ବ ।

ନାହିଁ ସେ ଗୌରବ            ନାହିଁ ସେ ବିଭବ

ଅଛି ମାତ୍ର ନାମ ଖାଲି,

ନାଗରିକେ ବିକି            ଭାଙ୍ଗି ସେ ନାମକୁ

ଖାଉଛନ୍ତି ଆଜିକାଲି ।

ଲାଗିଛି ଉତ୍ଥାନ            ପତନର ଭବେ

ଚିର ଘୋର ସଂଘର୍ଷଣ,

ଆଜି ସେ ଉଠୁଛି            କାଲି ସେ ପଡ଼ୁଛି

ମାନି ଅଦୃଷ୍ଟ ଲିଖନ ।

ଏ ଭବେ ସକଳ            ଭଙ୍ଗୁର ଅନିତ୍ୟ

ଅନିତ୍ୟ ପୁଣି ଏ ଭବ,

ଅନିତ୍ୟତା ମଧ୍ୟେ            ନିତ୍ୟ ବସ୍ତୁ ସତ୍ତା

ନୁହଇ କି ଅସମ୍ଭବ ।

ଏହିପରି ଭବେ            କୋଟି ରାଜଧାନୀ

ଲଭି ନିଜ ଅଭ୍ୟୁଦୟ,

ଦୁଇ ଦିନେ ଜଳ-            ବୁଦ୍‌ବୁଦ ପରାୟେ

ଭଜୁଛି ପୁଣି ବିଲୟ ।

କେତେ ରାଜା କେତେ            ଭାଗ୍ୟଧର ଗଲେ

କାଳ-ତରଙ୍ଗରେ ଭାସି,

ଘର୍ଷଣ-ସଂଜାତ            ସ୍ଫୁଲିଙ୍ଗ ସମାନ

କ୍ଷଣେ ପ୍ରଭା ପରକାଶି ।

ଯେତେ ହେଉଅଛି            ତିରୋହିତ ପୁଣି

ହେଉଛି ତେତିକି ଜାତ,

ଏପରି ଲାଗିଛି            ଲାଗିଥିବ ଭବେ

ଚିରକାଳ ଯାତୟାତ ।

କାଙ୍ଗୁଦେଇ ଗିରି            କଟକୁ ବାହାରି

ଇନ୍ଦ୍ରପୂଜା ନାମେ ଝର,

ଗିରି ଉପକଣ୍ଠେ            ନଦୀରୂପେ ବହେ

ପ୍ରାବୃଟେ ହୋଇ ପ୍ରଖର ।

କ୍ରମେ କ୍ରମେ ସେହୁ                  ନିମ୍ନକୁ ଗଭୀର

ତିର୍ଯ୍ୟକ ସୁଡ଼ଙ୍ଗମତି,

ଦେଖି ପ୍ରତେ ହୁଏ            ପାତାଳେ ପ୍ରବେଶ

କରନ୍ତି କି ଭୋଗବତୀ ।୧।

୧ - ପାତାଳ ଗଙ୍ଗା ।

ନିଦାଘେ ସେଠାରେ            ଇନ୍ଦ୍ରପୂଜା କଲେ

ଝରି ଆସୁଥିଲା ଜଳ,

ମାତ୍ର ସେ ଘଟନା            ରହିଛି ଏକାଳେ

କିମ୍ବଦନ୍ତୀରେ କେବଳ ।

କିୟଦୂରେ ତାର            ଯନ୍ତ୍ରଗଡ଼ ନାମେ

ଅତି ରମଣୀୟ ସ୍ଥାନ,

ତରୁଲତା ଗୁଳ୍ମ            ଗହଳେ ଦିଶଇ

ଦୂରରୁ ଶ୍ୟାମାୟମାନ ।

ପୁରାକାଳେ ତହିଁ            ଯମର ମନ୍ତ୍ରଣା

ହେଉଥିଲା ସଂଗୋପନେ,

ଅହର୍ନିଶ ଏବେ            ପକ୍ଷୀଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରଣା

ଲାଗିଅଛି ସେ ବିଜନେ ।

ଗଡ଼ ନିଦର୍ଶନ            ନାହିଁ କିଛି ମାତ୍ର

କେବଳ ବନ ବିଶାଳ,

କହୁକାଳୁଁ ତାର            ଅସ୍ଥି, ମାଂସ, ମଜ୍ଜା

ଗର୍ଭସ୍ଥ କରିଛି କାଳ ।

ଗଡ଼ ଡ଼ିହ ପରେ            ଦୀର୍ଘ ତରୁଭରେ

ଅଟଳେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ,

କଳୁଛନ୍ତି କସି ସେ            ପାଶ୍ୱବର୍ତ୍ତୀ ଗିରି

ଉଚ୍ଚତାର ପରିମାଣ ?

ପୁଷ୍ପରୂପ ବୀର-            ବଉଳି ଶ୍ରବଣେ

ପିନ୍ଧିଣ କେଳିକଦମ୍ବ,

ବରବେଶ ଧରି            ହୋଇଅଛି ଉଭା

ପ୍ରକାଶି ମାନସେ ଦମ୍ଭ ।

କାହିଁ ବା ସୁନାରି            ଅଳଙ୍କାର ଭାରେ

ନିମ୍ନକୁ ପଡ଼ିଛି ଝୁଲି,

ଦୋହଲୁଛି ପୃଷ୍ଠେ            ଫୁଲଥୋପାରୂପୀ

ପୀତ ପାଟ ଝୁମ୍ପାଫୁଲି ।

ନିପୁତ୍ର ପୁଷ୍ପିତ            ପଳାଶ ଲତିକା

ମାଡ଼ିଅଛି ଶାଖାପରେ,

ପିନ୍ଧିଛି କି ଆହା            ସୁନାରି-ସୁନ୍ଦରୀ

ହିଙ୍ଗୁଳିତ ଶଙ୍ଖା କରେ ।

କାହିଁ ବା ବିଶୁଷ୍କ            କୀଚକ ରନ୍ଧ୍ରରେ

ପ୍ରବେଶି ଧୀର ପବନ,

ଉଠାଏ ସଗନେ            ମହା ନିକାଞ୍ଚନେ

ଶତ ଶତ ବଂଶୀସ୍ୱନ ।

ବଂଶବନେ ଥାଇ            ଶ୍ରୁତିକଟୁ ସ୍ୱରେ

ରଟୁଥାନ୍ତି କୁଣ୍ଡାଖାଇ ୨

ତୈଳ ଅଭାବରେ            କେଏଁ କେଏଁ ସ୍ୱରେ

ରଟେ ଯଥା କପାଖାଇ ୩ ।

୨ - ପକ୍ଷୀ ବିଶେଷ ।

୩ - କପାରୁ ମଞ୍ଜା ଭିନ୍ନ କରିବାର ଯନ୍ତ୍ର ।

କାହିଁ ବା ପଥିକ-            ବନ୍ଧୁ ଚାରକୋଳି

କାହିଁ ବା କଷାଇ କୋଳି,

ତୃଷାର୍ତ୍ତ ପଥିକେ            ଅପେକ୍ଷା କରନ୍ତି

ଡାଳେ ବସି ଧୀରେ ଦୋଳି ।

ଗଡ଼ ଚଉପାଶେ            ବେଢ଼ିଛି ସଜଳ

ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଗଭୀର ଖାଇ,

ଟାଙ୍କୁରି ଉଠଇ            ଭୟେ ଲୋମାବଳି

ଦେଲେ ତା’ ତଳକୁ ଚାହିଁ ।

ବହିପାର୍ଶ୍ୱ ତାର            ଆବୃତ, ବିସ୍ତୃତ-

ନୀରନ୍ଧ୍ର କୀଚକବନେ,

ପଶିଲେ ସେ ବନେ            ବାହୁଡ଼ିବା ଆଶା

ସ୍ଥାନ ପାଏ ନାହିଁ ମନେ ।

ମାନବ-ଅଗମ୍ୟ-            ସ୍ଥଳ ଜାଣି ତାକୁ

ଗଧିଆ କୁଟୁରା ତହିଁ,

ବଂଶାନୁକ୍ରମରେ            ସକୁଟୁମ୍ବେ ସର୍ବେ

ନିର୍ଭୟେ ଅଛନ୍ତି ରହି ।

ଦିଶଇ ସେଠାକୁ            ଜରାସନ୍ଧ ଗିରି-

ଆସୁରିକ ରୁଦ୍ରକାୟା,

ଦୂରରୁ ଆଭାସେ            ଯଥା ମୂର୍ତ୍ତିମତୀ

ବିଭୀଷିକା ପ୍ରତିଚ୍ଛାୟା ।

ବେନି ଫାଳେ ଚିରି            ଯୋଡ଼ିଦେଲା ପ୍ରାୟ

ହେବାରୁ ସେ ସାନୁମାନ,

ଧରିଅଛି ତେଣୁ            ସୁଦୂର ଅତୀତୁଁ

ଜରାସନ୍ଧ ଅଭିଧାନ ।

ରାଇଗଡ଼ ପୁଣି            ବୋଡ଼ାଗଡ଼ ଆଦି

ସଦୃଶ୍ୟ ଦୁର୍ଗ ଅନେକ,

ସୁରଙ୍ଗୀ ରାଜ୍ୟର            ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ରହି

ବଢ଼ାଇଥିଲା ତା’ ଟେକ ।

ମାତ୍ର କାଳଚକ୍ର            ସମ୍ମୁଖେ ଟେକିବ

କିଏ କେତେ କାଳ ମଥା,

ଲଭିଛନ୍ତି ଏବେ            ସେ ସକଳ ପୂର୍ବ-

ବର୍ଣ୍ଣିତ ଦୁର୍ଗ ଅବସ୍ଥା ।

ପଞ୍ଚମ ସର୍ଗ

-ରାମକେରୀ-

ଅକଳିତ ସିନ୍ଧୁ ସମାନ

ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ ଯେ ଚନ୍ଦ୍ରବଂଶ,

ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରାୟ ଅଛି ବିସ୍ତାର

ସଦା ବିମଳ ଯଶ;

ଗୋକୁଳ-ଗଗନ-ଚନ୍ଦ୍ରମା

କୃଷ୍ଣ ଯେଉଁ ବଂଶରେ

ଅବତରି ନର ରୂପରେ

କ୍ରୀଡ଼ା କଲେ ଦ୍ୱାପରେ,

ସୁରଙ୍ଗୀ ରାଜନ୍ୟମଣ୍ଡଳୀ

ସେହି ବଂଶେ ଜନିତ,

ରାଜବଂଶାବଳୀ ଏଠାରୁ

ହେବ ସ୍ଥୂଳେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ।

ପୁରାଣ ଉକ୍ତି ଏ, କଲେକ

ବୁଧ ବିଧୁ-ନନ୍ଦନ,

ବୈବସ୍ୱତ ମନୁ-ତନଜା-

ଇଚ୍ଛା ପାଣିଗ୍ରହଣ ।

ପୁରୁରବା ନାମେ ବିଖ୍ୟାତ

ବୁଧଙ୍କର କୁମାର,

ଅଷ୍ଟାଦଶ ଦ୍ୱୀପେ କଲେ ସେ

ଅଧିକାର ବିସ୍ତାର ।

ଅପ୍ସରା-ଆଳକ-ତାରକା

ରମ୍ଭା-ଉରୁ ଉର୍ବଶୀ,

ଥିଲେ ତାହାଙ୍କର ସୁହାଗୀ

ଅଙ୍କ-ଲକ୍ଷ୍ମୀ ପ୍ରେୟସୀ ।

ତାଙ୍କ ସୁତ ଆୟୁ, ନହୁଷ

ଆୟୁଙ୍କର ନନ୍ଦନ,

ଲଭିଥିଲେ ପୁଣ୍ୟବଳେ ସେ

ସ୍ୱର୍ଗେ ଇନ୍ଦ୍ର ଆସନ ।

ନହୁଷ ଅଙ୍ଗଜ ଯଯାତି

ଯଦୁ ତାଙ୍କ କୁମର,

ହେଲା ତାଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି

ଯଦୁ ମହାବଂଶର ।

ଯଦୁଙ୍କ ତୃତୀୟ ତନୟ

ତ୍ରୋଷ୍ଟା ବୀର ହୃଦୟ,

ପୁଣ୍ୟଶ୍ଲୋକ ବିଜ୍ଞପ୍ରବର

କୃପା-ବରୁଣାଳୟ ।

ଭୁଭାର ହରଣ ମାନସେ

ଜନ୍ମି ସେ ତ୍ରୋଷ୍ଟାବଂଶେ,

ଉଦ୍ଧାରିଲେ ଦେବେ, ଦେବେଶ

ହେଳେ ବିନାଶି କଂସେ ।

କୋପେ ତହୁଁ କଂସ ଶ୍ୱଶୁର

ଜରାସନ୍ଧ ମତ୍ସରୀ,

ଆକ୍ରମିଲା ଆସି ଅଠର-

ଥର ମଧୁ ନଗରୀ ୧ ।

୧ - ମଥୁରାପୁରୀ ।

ଆକ୍ରମଣ ଚାର ବିଫଳ

କରି ଜଗତସାଇଁ,

ରତ୍ନାବର ମଧ୍ୟେ ରବିଲେ

ଦିବ୍ୟ ପୁରେକ ଯାଇ ।

ଦ୍ୱାରାବତୀ ନାମେ ଲଭିଲା

ସେହି ନଗରୀ ଖ୍ୟାତି,

ସଙ୍ଗେ ଘେନି କୃଷ୍ଣ ରହିଲେ

ତହିଁ କୁଟୁମ୍ବ ଜ୍ଞାତି ।

ଭୁଭାର ଉଶ୍ୱାସି ଗୋବିନ୍ଦ

ସଙ୍ଗେ ଘେନିଣ ରାମେ,

ଯଥାକାଳେ ଗଲେ ବାହୁଡ଼ି

ସ୍ୱୀୟ ଶାଶୁକ ଧାମେ ।

ସେକାଳେ ଶ୍ରୀବିଷ୍ଣୁ ଭବନ

ଭିନ୍ନ ସର୍ବ ଦ୍ୱାରିକା,

ବିପ୍ଲାବିତ କଲା ଅର୍ଣ୍ଣବ

ତୋଳି ବୀଚିମାଳିକା ।

ଶତ୍ରୁ-ଶୈଳ-ବଜ୍ର ପ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ

ପୌତ୍ର ଶ୍ରୀ ବଜ୍ରନାଭ ୨,

ଅନ୍ୟତ୍ର ରହିଲେ ଯାଦବେ-

ଘେନି ତେଜି ସେ ଠାବ ।

୨ - ବଜ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ପ୍ରପୌତ୍ର ଅଟନ୍ତି ।

ସେମାନଙ୍କ ବଂଶ ବିଭକ୍ତ

ହୋଇ ହେଲା ତ୍ରିବିଧ

କାଠ, ସିନି ସିନି ନାମେ ସେ

ତହୁଁ ହେଲେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ

ସୁରାସୂର ଜୟୀ ଦୁଦ୍ଧର୍ଷ

ସେହି ଯାଦବ ଶୂରେ,

ଅଧିକାର ସ୍ଥାପି ରହିଲେ

ପୁଣି ମଥୁରାପୁରେ ।

ସାଦୀ ସେନା ବେନି ଅୟୁତ

କରି ସେ ଆୟୋଜନ,

ଆକ୍ରମି ହସ୍ତିନା ଯବନ-

ଦୁର୍ଗ କଲେ ଲୁଣ୍ଠନ ।

ଯଦୁ-ବାହିନୀର ଚାଳକ

ହେଲେ ଦାଲମ ସିଂହ,

ରଣେ ଅପ୍ରଧୁଷ୍ୟ ସତତ

ଅରି-କରୀନ୍ଦ୍ର-ସିଂହ ।

ପ୍ରକାଶି ଅତୁଳ ବୀରତ୍ୱ

କରି ଶତ୍ରୁ ସଂହାର,

କଲେ ସେ କୁମ୍ଭେର ପ୍ରଭୁତ

ମ୍ଲେଚ୍ଛ ଦୁର୍ଗାଧିକାର ।

ହେଲେ ସେ ଦାଲମ ସିଂହଙ୍କ

ତିନି କୁମାର ଜାତ,

ପ୍ରଥମ ଦୌଲତ, ଦ୍ୱିତୀୟ

ମୋହରମ ଆଖ୍ୟାତ ।

ତୃତୀୟ ବିଦୀନ, ତିନିହେଁ

ଧନୁର୍ବେଦ କୁଶଳ,

ହରୁଥିଲେ ଦୃଷ୍ଟି ମାତ୍ରେ ସେ

ବୈରି-ଶରୀରୁ ବଳ ।

ଦୌଲତ ସିଂହଙ୍କ ଆତ୍ମଜ

ମହାମୋହନ ସିଂହ,

ଯାଙ୍କ ଯଶୋଗାନେ ବନ୍ଦୀଏ

ହେଲେ ସହସ୍ରଜିହ୍ୱ ।

ଶମ୍ଭୂ ଫତେ ନାମେ ଯୁଗଳ

ପୁତ୍ର ହେଲେ ତାଙ୍କର,

ଚାନ୍ଦସିଂହ ନାମ ବହିଲେ

ଫତେସିଂହ କୁମର ।

ଚାନ୍ଦଙ୍କର ବହୁ ସନ୍ତାନ

ହେଲେ ବାଲ୍ୟେ ନିଧନ,

ତହୁଁ ଚାନ୍ଦସିଂହ ନୈରାଶ୍ୟେ

କଲେ ସତ୍ୟ ଏସନ-

ଏଥର ଜନ୍ମିଲେ କୁମର

ଦେବି ବୈଷ୍ଣବ କରି,

ମହାଦୁଃଖ ଚିତ୍ତେ ରହିଲେ

ଦୃଢ଼ ବ୍ରତ ଆଚରି ।

କେତେ କାଳେ ଜାତ କୁମର

ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ସନନ୍ଦଲାଲ,

ଦ୍ୱିତୀୟ ଧୋହାଲ, ତୃତୀୟ

ନାମ ହେଲା ନିହାର ।

ଏଥୁଅନ୍ତେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ କୁମରେ

କରିବାକୁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ,

ପୂର୍ବକୃତ ସତ୍ୟ ସୁମରି

ଚାନ୍ଦ ହେଲେ ପ୍ରୟାସୀ ।

ମାତ୍ର ଦିନେ ତାଙ୍କ ଅର୍ଦ୍ଧାଙ୍ଗୀ

ତାଙ୍କ ଅଜ୍ଞାତସାରେ,

କରିଥିଲେ ଏହି ଶପଥ

ନିଜ ଭାଉଜଠାରେ ।

ତୁମ୍ଭ କୁମାରୀକି ମୋ ସୂତ

ସହ ଦେବା ବିବାହ,

ମନେ ରଖ କାଳେ

ଏ ଉତ୍ସବ ନିର୍ବାହ ।

ପୁତ୍ରକୁ ବୈରାଗ୍ୟେ ଦୀକ୍ଷିତ

କରାଇବା ସମୟେ,

ଚାନ୍ଦପତ୍ନୀ ଚାନ୍ଦେ ଭାଷିଲେ

ସ୍ୱ ଶପଥ ବିନୟେ ।

ପତିଙ୍କୁ ମଣାଇ ବିବାହ

ଦେଲେ ଶପଥମତେ,

ସ୍ୱପୁତ୍ର ସନନ୍ଦଲାଲଙ୍କୁ

ମାତୁଳେୟା ସଙ୍ଗତେ ।

ଅନନ୍ତର ଚାନ୍ଦ ପାଳିବା-

ପାଇଁ ସ୍ୱକୀୟ ପଣ,

ପୁତ୍ର, ପୁତ୍ରବଧୂ ସାଗର-

ଦାସେ * କଲେ ଅର୍ପଣ ।

*ସାଗରଦାସ ନାମକ ବୈଷ୍ଣବଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଜନୈକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ।

ସନନ୍ଦଲାଲ ସପତ୍ନୀକ

ହୋଇ ମନ୍ତ୍ରେ ଦୀକ୍ଷିତ,

ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମାଟନେ ବାହାର

ହେଲେ ବଳାଇ ଚିତ୍ତ ।

ତୀର୍ଥାଟନ ଅନ୍ତେ ବାହୁଡ଼ି

କିଛି କାଳେ ଉଭୟେ,

କ୍ଷେପିଲେ ସମୟ ରହିଣ

କାଶୀରାଜ ନଳୟେ ।

ସନନ୍ଦଲାଲଙ୍କ ଶ୍ୱଶୁର

ବାରାଣସୀ ନୃପତି,

କନ୍ୟା ଜାମାତାଙ୍କୁ ଲଭି ସେ

ହେଲେ ପ୍ରହୁଷ୍ଟମତି ।

ଲଭିଲେ ସନନ୍ଦଲାଲଙ୍କ

ଔରସାରେ ଜନମ,

ଉଦା ବୁଦେ ନାମେ ଲକ୍ଷଣ-

ବନ୍ତ ପୁତ୍ର ଉତ୍ତମ ।

ଧୋହାଲ, ନିହାର ରହିଲେ

ଯାଇ ଭରତପୁରେ,

ବାହୁବଳେ ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର

କରି ଉଭୟ ଶୂରେ ।

ତେଜିଲେ ଶରୀର ସନନ୍ଦ-

ଲାଲ ଯଥାସମୟେ,

ଉଦେ ବୁଦେ ବେନି ରହିଲେ

ଦୁଃଖେ ମାତୁଳାଳୟେ ।

କାଶୀଶ୍ମର ବିଶ୍ୱନାଥଙ୍କୁ

ପୂଜି ତନ୍ମୟଚିତ୍ତେ,

ଯାପିଲେ ସମୟ ବେନି-

ଶିଶୁମାତା ସହିତେ ।

ତାହାଙ୍କ ସେବାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ

ହୋଇ ଶ୍ରୀବ୍ୟୋମକେଶ,

କେତେ ଦିନ ପରେ ସ୍ୱପନେ

ଦେଲେ ଏ ଶୁଭାଦେଶ-

‘‘ବସ୍ତ୍ର ଉଦେ ବୁଦେ ସେବାରେ

ତବ ହେଲି ମୁଁ ପ୍ରୀତ,

ମୋ ବରେ ଲଭିବ ଉଭୟେ

ରାଜ୍ୟ ଶିରୀ ନିଶ୍ଚିତ ।

ଯାମ୍ୟଦିଗେ ସ୍ଥିତ ସୁରଙ୍ଗୀ

ନାମେ ବିସ୍ତୃତ ରାଜ୍ୟ,

କ୍ରୂରାଶିନୀ ରୂପେ କରନ୍ତି

ଦୁର୍ଗା ତହିଁ ବିରାଜ ।

ଶୃଙ୍ଗୀନାମେ ୠଷି ତପସ୍ୟା

ସାଧୁଥିଲେ ପୂର୍ବରେ,

ସେହୁତୁ ସେ ରମ୍ୟ ନଗରୀ

ନାମ ସୁରଙ୍ଗୀ ଧରେ ।

ଅଦାୟାଦ * ରାଜା ତହିଁର

ହୋଇଛନ୍ତି ଗତାସୁ,

ରାଜା ହୁଅ ତୁମ୍ଭେ ବେନିଏ

ଯାଇ ସେ ରାଜ୍ୟେ ଆଶୁ ।

* ଉତ୍ତରାଧିକାରୀଶୂନ୍ୟ

ମୁଁ ସୁଦ୍ଧା ଗୋପନେ ଗମିବି

ବାବୁ ତୁମ୍ଭ ସଙ୍ଗତେ,

ନିର୍ମାଣି ଦେଉଳ ସ୍ଥାପିବ

ମୋତେ ବିଧାନମତେ ।’’

ଏ ବଡ଼ ଅଦ୍ଭୁତ ଦେଖିଲେ

ଦୁହେଁ ଏକା ସ୍ୱପନ,

ତନୁଭେଦେ ଭିନ୍ନ ବେନିଏ

ମାତ୍ର ଏକଜୀବନ ।

ନିଦ୍ରାଭଙ୍ଗେ ବେନି ସୋଦରେ

ମୋଦେ ଭାବ-ଗଦ୍ଗଦେ,

ନମିଲେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟେ ଆରାଧ୍ୟ

ବିଶ୍ୱନାଥ ଶ୍ରୀପଦେ ।

ଶିରେ ଧରି ଦେବ ଆଦେଶ

ଯାତ୍ରା କଲେ ସେ ସୁଖେ,

ଏକ ଦାସନାମା ବ୍ରାହ୍ମଣ

ସହ ଦକ୍ଷିଣ ମୁଖେ ।

କିଛି ଦୂରେ ତରୁତଳରେ

ବସି ଅବଶ ଅଙ୍ଗେ,

ଶ୍ରମ ମେଣ୍ଟାଇଲେ ଅନ୍ୟୋଽନ୍ୟ

ବହୁ କଥାପ୍ରସଙ୍ଗେ ।

ଭାଷିଲେ ଅନୁଜେ ଶ୍ରୀଉଦେ

‘‘ଶୁଣ ଶୁଣ ରେ ଭାଇ,

ପ୍ରଲୋଭନେ ପଡ଼ି ହେଲେ ତ

ଆମ୍ଭେ ବିଷୟେ ବାଇ ।

ସୌଭାଗ୍ୟଦାତା ଯେ ଆମ୍ଭର

ତାଙ୍କୁ ଛାଡି କିପରି,

ରହିବା ସୁଦୂର ପ୍ରବାସେ

ଭାଇ ଜୀବନ ଧରି ।

ଚାଲ ଫେରିଯିବା ଏଠାରୁ

ନାହିଁ ରାଜତ୍ୱ ଲୋଡ଼ା,

ବଳୁ ନାହିଁ ମନ, ସଂସାର-

ଦାବେ ହେବାକୁ ପୋଡ଼ା ।’’

ଫେରିଯାଇ ତହୁଁ ବେନିଏ

ବିଶ୍ୱନାଥ ଚରଣେ,

ଜଣାଇଲେ ବରସଂଯୋଗେ

ଭକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବଚନେ-

‘‘ଭୋ ପ୍ରଭୁ ସେବକବତ୍ସକ,

ଦେବ କେଉଁ ଦୋଷରେ,

କରୁଛ ବର୍ଜ୍ନନ ଚରଣ-

ତଳୁ କିଣା-କିଙ୍କରେ ।

‘‘ରାଜପଦ’’ ଠାରୁ ତୁମ୍ଭର

‘‘ପଦ-ସେବକ ପଦ’’

କୋଟି ଗୁଣେ ବଳି ଅଟଇ

ସିନା ଗୌରବାସ୍ପଦ ।

ସେ ପଦ ଉପେକ୍ଷି ଅପରେ

ନାହିଁ ମୋ ପ୍ରୟୋଜନ,

ପିଠା ତେଜି କେହି କରେ କି

କେବେ ଇଟା ଭୋଜନ ?’’

ସେ ରାତ୍ରେ ଶଙ୍କର ଧରିଣ

ବୃଦ୍ଧ ବ୍ରାହ୍ମଣବେଶ,

ଭାବି ସୂରଙ୍ଗୀଶ ଉଦେଙ୍କୁ

ପୁଣି କଲେ ଆଦେଶ-

‘‘କାଲି ପ୍ରଭାତେ ତୁ ଗଙ୍ଗରେ

ବୁଡି ପାଇବୁ ଯାହା,

ମୋର ପ୍ରତିରୂପ ବୋଲିଣ

ନିଶ୍ଚେ ମଣିବୁ ତାହା ।

ସଙ୍ଗରେ ତାହାକୁ ଘେନିଣ

କରି ନିର୍ଭୟେ ଗତି,

ଜାଣିବୁ ନିଶ୍ଚୟ ଅଛି ମୁଁ

ସଦା ତୋହର କତି ।’’

ଦେବାଦେଶମତେ ପ୍ରଭାତେ

ଉଦେ ବୁଡ଼ି ଗଙ୍ଗାରେ,

ପାଇଲେ ଖଣ୍ଡିଏ ଇଷ୍ଟକ

ଚତୁଷ୍‌କୋଣ ଆକାରେ ।

ବିଶ୍ୱନାଥ ମଣି ତାହାକୁ

ଘେନି ଦକ୍ଷିଣ ପଥେ,

ଶୁଭଯାତ୍ରା କଲେ ହରଷେ

ଭାତୃ ବିପ୍ର ସଙ୍ଗତେ ।

ଆଗେ ବିପ୍ର, ପଛେ ଚାଲିଲେ

ଉଭେ ବୈଷ୍ଣବ ବେଶେ,

କେତେ ଦିନେ ଆସି ପ୍ରବିଷ୍ଟ

ହେଲେ ମଗଧ ଦେଶେ ।

ପାର ହୋଇ ଶୋଣ ସରିତ

ଆସି ଗୟାଭିମୁଖେ,

କଲେ ତହିଁ ଫୁଲ ସଲିଳେ

ସ୍ନାନ ତର୍ପଣ ସୁଖେ ।

ତହୁଁ ଆସି ଲଙ୍ଘି ପଥରେ

ବହୁ ବନ କାନ୍ତାର

ପୁତ ଦାମୋଦରେ ୧ ତରଣୀ

ଯୋଗେ ହେଲେକ ପାର ।

୧ - ଦାମୋଦର ନଦୀ ।

କପିସା ୨ ଉତୁରି ଛୁଇଁଲେ

ଆସି ଉତ୍କଳ ସୀମା,

ଶୁଣିଥିଲେ ପୂର୍ବେ ପୁରାଣେ

ଯେଉଁ ଦେଶ ମହିମା ।

୨ - ସୁବର୍ଣ୍ଣରେଖା ନଦୀ ।

କାଂସ୍ୟଶିଳ୍ପୀ ଶାଣେ ମୁଖର

ରମ୍ୟ ରେମୁଣାଗ୍ରାମେ ୩

ଗୋପୀନାଥ ଦେବେ ଦର୍ଶନ

କରି ଗମିଲେ ଯାମ୍ୟେ ।

୩ - ରେମୁଣା ଗ୍ରାମରେ କ୍ଷୀରଚୋରା ଗୋପୀନାଥଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଅଛି ।

ସିତ-ପୁତଜଳା ବଳାଙ୍ଗୀ

ଲଙ୍ଘି ତଦନ୍ତେ ଯାଇ,

କାଂଶବାଂଶ କୁଳେ ଦେଖିଲେ

ସୋରେ ଦେବୀ ଖେଳାଇ ୪ ।

୪ - ସୋର ନାମକ ଗ୍ରାମ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲାର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

ସେଠାରେ ଖେଳାଇ ଦେବୀଙ୍କର ମନ୍ଦିର ଅଛି ।

ଭାବେ ଭଦ୍ରକାଳୀ ୫ ଚରଣେ

ନମି ସାଳନ୍ଦୀ ତୀରେ,

ଚାଲିଲେ ଯାତ୍ରିକେ ପ୍ରହୃଷ୍ଟ-

ଚିତ୍ତେ ଖର ଗତିରେ ।

୫ - ଭଦ୍ରଖର ଅଧିଷ୍ଟାତ୍ରୀ ଦେବୀ ।

ନାଭିଗୟା କ୍ଷେତ୍ରେ ୬ ଏ ଅନ୍ତେ

ପୂଜି ବିରଜା ଦେବୀ,

ସ୍ନାନି ବୈତରଣୀ ସୁତୀର୍ଥେ

ଦେବ ବରାହେ ସେବି ।

୬ - ଯାଜପୁର ।

ପତିତପାବନୀ ବ୍ରାହ୍ମଣୀ

ପରେ ଚିତ୍ର-ଉତ୍ପଳା,

ଉତ୍କଳ-ଜାହ୍ନବୀ, ଉତ୍କଳ-

ଚାରୁ କଟି-ମେଖଳା ।

କ୍ରମେ ପାର ହୋଇ ବନ୍ଦିଲେ

ଯାଇ କଟକଚଣ୍ଡୀ,

ସରୁ କାରୁ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଫୁଲେ ଯେ

ଥାନ୍ତି କବରୀ ମଣ୍ଡି ।

ତହୁଁ ଯାଇ ପାନ୍ଥେ ଭେଟିଲେ

ପଥେ ଏକାମ୍ରବନେ ୧

ଗୌରୀ ସଙ୍ଗେ ତହିଁ ଦର୍ଶନ

କଲେ ବୃଷଭାସନେ ।

୧ - ଭୁବନେଶ୍ୱର କ୍ଷେତ୍ର ।

ନାରିକେଳ ତାଳ ପୁନ୍ନାଗ-

ଶ୍ୟାମ ସାକ୍ଷିଗୋପାଳ,

ଗୋପାଳ-ଚରଣ-ରେଣୁରେ

ଚିତା କାଟି କପାଳେ,

ମିଳିଲେ ତଦନ୍ତେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର

ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ବୈକୁଣ୍ଠ ପୁରେ,

ବିହିଲେ ସାଷ୍ଟାଙ୍ଗେ ପ୍ରଣାମ

ଦାରୁବ୍ରହ୍ମା ଠାକୁରେ ।

ପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆରତି, ସିଂହାର-

ବେଶ କରି ଦର୍ଶନ,

ମଣିଲେ ସାର୍ଥକ ସକଳେ

ସ୍ୱୀୟ ଚର୍ମନୟନ ।

ସାଦରେ ସେବିଣ ପ୍ରଭୁଙ୍କ

ପୁତ ମହାପ୍ରସାଦ,

ଖଣ୍ଡିଲେ ମାନସୁଁ ଅଜ୍ଞାନ

ପାପ ତାପ ପ୍ରମାଦ ।

ମାର୍କଣ୍ଡେୟ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନାଦି

ପଞ୍ଚ ସୂତୀର୍ଥ ସେବି,

କଲେ ଅଷ୍ଟ ଶମ୍ଭୂ ଦର୍ଶନ

ଅଷ୍ଟ ଶାକତି ଦେବୀ ।

ପତିତପାବନ, ପାବନି ୨

କୃଷ୍ଣ, ସୂର୍ଯ୍ୟ, ମାଧବ,

ଅନନ୍ତ, ନୃସିଂହ, ଗଣେଶ,

ଉମା, ଉମାବଲ୍ଲଭ ।

୨ - ହନୁମାନ ।

ଲକ୍ଷ୍ମୀ, ସରସ୍ୱତୀ, ବରାହ

କଳ୍ପଭଟ, ବାମନ,

ବହୁ ଦେବଦେବୀ କଲେ ସେ

ନୀଳାଚଳେ ଦର୍ଶନ ।

ମଠ ଦେବାଳୟେ ଦେଖିଲେ

ନାନା ଶିଳ୍ପଚାତୁରୀ,

ତଦନ୍ତେ ଦକ୍ଷିଣେ ଗମିଲେ

ତେଜି ନୀଳାଦ୍ରି ପୁରୀ ।

ମାତ୍ର ପଥ ଭୁଲି ମିଳିଲେ

ଆସି ଶ୍ରମ ଆକୁଳେ,

ଚିର-କଲ୍ଲୋଳିନୀ ମରାଳ-

ମୟୀ ଚିଲିକାକୂଳେ ।

ତା’ ରୁଦ୍ର ସୁନ୍ଦର ତାଣ୍ଡବେ

ଫୁଲି ଉଠିଲା ମନ,

ମହାଶୋଭାରାଶି ଦର୍ଶନେ

ମହାଜନ ଭାଜନ ।

ଅନନ୍ତର ବିପ୍ର ସହିତେ

ଉଦେ ବୁଦେ ତ୍ୱରିତେ,

ଆରୋହଣ କଲେ ଆନନ୍ଦେ

ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ବୋଇତେ ।

ବେଳାଭୂମି ଛାଡି ମଧ୍ୟକୁ

ଯେତେ ଚାଲିଲା ତରୀ,

ଆଣି ଦେଉଥିଲା ତେତିକି

ଚିଲିକା ଭାବ-ଲହରୀ ।

ପାର୍ଶ୍ୱଭାଗେ ରଖି ଅଦୁରେ

କାଳିଜୟୀ ଅଚଳେ,

ଅନୁକୂଳ ବାତେ ଚଳିଲା

ତରୀ ଅତି ଚଞ୍ଚଳେ ।

ଅଙ୍କଲା ତରଣା ଚିଲିକା

ବକ୍ଷେ ଯେ ଗତିରେଖା,

ଲିଭିଗଲା ତାହା ପଲକେ

ଆଉ ନ ଗଲା ଦେଖା ।

ଆରୋହି-ହୃଦୟେ ଉଦ୍ଭବି

ତଥା ଭାବନିଚୟ,

ବୁଜିଣ ବିସ୍ମୃତି-ସଲିଳେ

ଭଜୁଥିଲା ବିଲୟ ।

ଜଟିଆ, ଭାଲେରି ୧ ରଖିଣ

ସବ୍ୟେତର ପାର୍ଶ୍ୱରେ,

ଘଣ୍ଟଶିଳା ଶେଳ, ଚଢ଼ାଇ-

ଗୁହା ୨ ଦକ୍ଷିଣେତରେ ।

୧ - ଚିଲିକା ତାରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ବତଦ୍ୱୟ ।

୨ - ଚିଲିକା ମଧ୍ୟସ୍ଥ ପର୍ବତଦ୍ୱୟ ।

ପୁରୋଭାଗେ ଲକ୍ଷ ନଗରୀ

ରମ୍ଭା ସୁଷମା-ଖଣି,

ମାହେନ୍ଦ ମୁହୂର୍ତ୍ତେ ଲାଗିଲା

ଆସି ତୀରେ ତରଣୀ ।

ଆଗେ ଆଗେ ଦ୍ୱିଜ ଚାଲିଲେ

ପଛେ ଭାଇ ଦ୍ୱିଜଣ,

ଗାଧେୟ ପଶ୍ଚାତେ ଚାଲନ୍ତି

କିବା ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ।

ଅତିକ୍ରମି ବହୁ ପ୍ରାନ୍ତର

ଗ୍ରାମ ଗିରି କାନନ,

ୠଷିକୁଲ୍ୟା କୁଳେ ଯାତ୍ରୀଏ

ରାତ୍ରି କଲେ ଯାପନ ।

ଉପସ୍ଥତ ପର ଦିବସେ

ଇଚ୍ଛାପୁର ନଗରେ,

ମହୋଦଧି ସହ ଚିଲିକା

ଯାର ଚରଣ ଧରେ ।

ନବ ଅଗନ୍ତୁକ ସ୍ୱଭାବେ

ବାଟ ଘାଟ ଅଜଣା,

ସିନ୍ଧୁ ତୀରେ ତୀରେ ଚାଲିଲେ

ପଥ ହୋଇଣ ବଣା ।

ଉଦ୍ୟାନଖଣ୍ଡନରେ ମିଳିଲେ

ଯାଇ ସେ ତିନି ଜଣ,

ଉତ୍କଳ-କମଳା ଦେବୀଙ୍କ

ମଧୁବନ ଯେ ବନ ।

ରସାଳ, କଦଳୀ, ପନସେ

ବନ ଅତି ଘଞ୍ଚାଳ,

ଧରିଛନ୍ତି ଫଳ ଅକାଳେ

ତହିଁ ପାଦପଜାଳ ।

ଦେଖି ଅଘଟନ ଘଟନ

ହୋଇ ବିସ୍ମୟାନ୍ତର,

ଭଜିଲେ ସକଳେ ବିଶ୍ରାମ

ତହିଁ ଦଣ୍ଡେ ମାତର ।

ସିକତିତ ପଥେ ଶିଥିଳେ

ଚାଲି ଚାଲି ସେଠାରୁ

ଦକ୍ଷିଣ ସମୁଦ୍ର ତୀରରେ

ଯାଇ ଭେଟିଲେ ବାରୁ ୩ ।

୩ - ସ୍ୱନାମପ୍ରସିଦ୍ଧ ତାମ୍ର ।

ବନମାଳୀ ଦେବଙ୍କର ସେ

ସ୍ଥାନ ପ୍ରିୟାଧିଷ୍ଠାନ,

ପୁଣି ସେ ଠାବରେ ଉତ୍କଟ-

ବଟ ବିରାଜମାନ ।

ଦେବଭୂମି ମଣି ତାହାକୁ

ତହିଁ ବିରଚି ବାସ,

କଟାଇଲେ କେତେ ଦିବସ

ହୋଇ ଅତି ଉଦାସ ।

ଷଷ୍ଠ ସର୍ଗ

-ମଙ୍ଗଳ ଗୁଜ୍ଜରୀ-

*ଶ୍ୟାମକିଶୋର ରାଜ-ମହନ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଥଚରଣ ଦାସ ନାମ ଧାରଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଏହି ନାମରେ ରଣିତ କେତେକ ଖଣ୍ଡ ପୁସ୍ତକ ମଧ୍ୟ ଅଛି ।